Σηκώνεις το βλέμμα σου από την οθόνη του τηλεφώνου σου και ξαφνικά συνειδητοποιείς ότι δεν σκεφτόσουν τίποτα. Δεν είναι κάποιο κενό στη μνήμη σου ή μια ονειροπόληση. Είναι κυριολεκτικά μια στιγμή που δεν σκέφτεσαι απολύτως τίποτα.

Οι νευροεπιστήμονες έχουν έναν όρο γι’ αυτό – “άδειο μυαλό” – τον οποίο ορίζουν ως μια σύντομη, ξύπνια κατάσταση κατά την οποία η συνειδητή σκέψη απλώς σταματά.

Οι επιστήμονες πίστευαν παλιά ότι το ξύπνιο μυαλό μας δημιουργούσε πάντα σκέψεις, αλλά πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι δεν ισχύει αυτό. Η αδράνεια του νου αναγνωρίζεται πλέον ως μια ξεχωριστή συνειδητή κατάσταση που σχετίζεται με αλλαγές στην διέγερση, η οποία στη νευροεπιστήμη αναφέρεται στην εγρήγορση και την ανταπόκριση σε ερεθίσματα. Η μελέτη αυτής της περίεργης κατάστασης θα μπορούσε να ρίξει φως στο πώς λειτουργεί η συνείδηση, πιστεύουν ορισμένοι ερευνητές.

Η συνεχής παρακολούθηση της σύγχρονης ζωής θα μπορούσε να επιδεινώσει τη λειτουργία του εγκεφάλου μας με τρόπους που δεν κατανοούμε πλήρως, σύμφωνα με μελέτες.
«Για κάποιους, είναι σαν να γυρίζει ο διακόπτης του μυαλού, και ξαφνικά δεν υπάρχει τίποτα», δήλωσε στο Live Science ο Thomas Andrillon, ερευνητής νευροεπιστημών στο Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας και Ιατρικής Έρευνας της Γαλλίας και στο Ινστιτούτο Εγκεφάλου του Παρισιού. «Αλλά όχι με αυτό το συναίσθημα, “Υπήρχε κάτι που ξέχασα”».

Συχνά, οι άνθρωποι δεν αντιλαμβάνονται το σφάλμα μέχρι να τους ζητηθεί να απαντήσουν στην ερώτηση «Τι σκεφτόσουν μόλις τώρα;»

«Όταν τους διακόπτουμε τυχαία», συνέχισε ο Andrillon, «είναι σαφές ότι είναι πιο συχνό από ό,τι αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι». Αν και η συχνότητα αυτού του φαινομένου ποικίλλει μεταξύ των ατόμων, διάφορες μελέτες υποδηλώνουν ότι περίπου το 5% έως 20% των ωρών που είναι ξύπνιοι ένα άτομο μπορεί να περνάει σε αυτή την κατάσταση.

Μια έρευνα για το «άδειασμα του μυαλού»
Σε μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο τεύχος Ιουλίου του περιοδικού Trends in Cognitive Sciences , ο Andrillon και η ομάδα του χρησιμοποίησαν ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (EEG) — η οποία περιλαμβάνει την τοποθέτηση ηλεκτροδίων στα κεφάλια των συμμετεχόντων — για να μετρήσουν την εγκεφαλική δραστηριότητα ενώ οι άνθρωποι παρουσίαζαν απώλειες στην προσοχή, όπως περιπλάνηση του μυαλού ή κενότητα του μυαλού. To μυαλό “ταξιδεύει” όταν οι σκέψεις των ανθρώπων παρασύρονται σε εργασίες ή ιδέες που δεν σχετίζονται με την τρέχουσα, ενώ η κενότητα του μυαλού συνεπάγεται την απουσία κάθε σκέψης.

Ενώ φορούσαν ηλεκτρόδια στον εγκέφαλο οι συμμετέχοντες παρακολούθησαν αριθμούς να αναβοσβήνουν γρήγορα σε μια οθόνη. Τους δόθηκε η οδηγία να πατούν ένα κουμπί κάθε φορά που εμφανιζόταν ένας αριθμός εκτός από το 3, το οποίο τους ειπώθηκε να παραλείψουν. Αυτή η δοκιμασία εξετάζει πόσο γρήγορα αντιδρούν οι άνθρωποι όταν απαιτείται μια απάντηση και πόσο καλά μπορούν να αναστείλουν αυτήν την απάντηση, όταν είναι απαραίτητο.

Επειδή οι περισσότεροι από τους αριθμούς που παρουσιάζονταν απαιτούσαν απάντηση, οι άνθρωποι συχνά πάτησαν το κουμπί κατά λάθος όταν είδαν ένα 3 στην οθόνη. Οι ερευνητές διέκοπταν την εργασία μία φορά το λεπτό για να ρωτήσουν τι σκέφτονταν οι συμμετέχοντες, διαπιστώνοντας ότι είτε ήταν συγκεντρωμένοι στην εργασία, είτε το μυαλό τους περιπλανιόταν είτε βίωναν ένα «κενό στο μυαλό».

Οι συμμετέχοντες πάτησαν το κουμπί πιο γρήγορα όταν το μυαλό τους περιπλανιόταν, ενώ οι αντιδράσεις τους επιβραδύνθηκαν αισθητά κατά τη διάρκεια της αδράνειας του μυαλού, υποδηλώνοντας ότι αυτές οι δύο νοητικές καταστάσεις είναι ξεχωριστές.

Η εγκεφαλική δραστηριότητα έδειξε μια παρόμοια ιστορία. Τα δεδομένα EEG έδειξαν ότι η εγκεφαλική δραστηριότητα των συμμετεχόντων έτεινε να επιβραδύνεται ελαφρώς περισσότερο όταν το μυαλό τους ήταν κενό παρά όταν περιπλανιόντουσαν, σε σύγκριση με την αρχική τιμή της προσοχής τους. «Η συνδεσιμότητα αλλάζει σαν οι εσωτερικές λειτουργίες του εγκεφάλου να ήταν συγκεκριμένες, κατά κάποιο τρόπο, για αυτήν την κατάσταση», είπε ο Andrillion.

Τα δεδομένα ΗΕΓ είναι εξαιρετικά για την παρακολούθηση των ταχέων αλλαγών στην εγκεφαλική δραστηριότητα, αλλά δεν μπορούν να εντοπίσουν ακριβώς ποιες περιοχές του εγκεφάλου εμπλέκονται. Αυτό συμβαίνει εν μέρει επειδή καταγράφει τα εγκεφαλικά κύματα μέσω του κρανίου και τα σήματα θολώνουν καθώς διασχίζουν τον εγκεφαλικό ιστό, το υγρό και τα οστά. Ο Andrillon εξήγησε ότι είναι σαν να ακούς μέσα από έναν τοίχο. Μπορείς να καταλάβεις αν μια ομάδα μέσα είναι θορυβώδης ή ήσυχη, αλλά δεν μπορείς να καταλάβεις ποιος μιλάει.

Τα αποτελέσματα του ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος (EEG) από τη μελέτη υποδηλώνουν ότι κατά τη διάρκεια της παύσης της λειτουργίας του εγκεφάλου, η δραστηριότητα του εγκεφάλου επιβραδύνεται συνολικά, αλλά η τεχνική δεν μπόρεσε να εντοπίσει συγκεκριμένες περιοχές. Εκεί ακριβώς μπήκε στο παιχνίδι η λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fMRI).

Υπερσυγχρονισμός
Η fMRI παρέχει μια πιο καθαρή εικόνα για το ποιες περιοχές είναι ενεργές και πώς αλληλεπιδρούν, αλλά η ταχύτητα παρακολούθησής της είναι πιο αργή επειδή η τεχνική παρακολουθεί τη ροή του αίματος, αντί να ακολουθεί απευθείας τα εγκεφαλικά σήματα. Η fMRI μοιάζει περισσότερο με το να κρυφοκοιτάζεις μέσα στο δωμάτιο και να βλέπεις ποιος μιλάει σε ποιον, αλλά χωρίς να ξέρεις ακριβώς πότε, είπε ο Andrillion.

Η συν-συγγραφέας της μελέτης, Αθηνά Ντεμερτζή , ερευνήτρια νευροεπιστημών στο Κέντρο Απεικόνισης Ανθρώπου GIGA Institute-CRC στο Πανεπιστήμιο της Λιέγης στο Βέλγιο, ηγήθηκε του τμήματος fMRI της μελέτης. Καθώς οι συμμετέχοντες αναπαύονταν σε έναν σαρωτή fMRI χωρίς κάποια συγκεκριμένη εργασία, η Ντεμερτζή και η ομάδα της τους ρωτούσαν περιοδικά τι σκέφτονταν.

Τα αποτελέσματα ήταν εκπληκτικά: όταν οι άνθρωποι ανέφεραν ότι είχαν χάσει το μυαλό τους, ο εγκέφαλός τους εμφάνισε υπερσυνδεσιμότητα — ένα παγκόσμιο, συγχρονισμένο μοτίβο δραστηριότητας παρόμοιο με αυτό που παρατηρείται στον βαθύ ύπνο. Συνήθως, όταν είμαστε ξύπνιοι και συνειδητοί, οι περιοχές του εγκεφάλου μας είναι συνδεδεμένες και επικοινωνούν αλλά όχι συγχρονισμένες, όπως φαίνεται να είναι κατά τη διάρκεια των κενών του μυαλού.

«Αυτό που πιστεύουμε ότι συμβαίνει στην περίπτωση της αδράνειας του νου είναι ότι ο εγκέφαλος ωθείται λίγο προς την πλευρά του συγχρονισμού», είπε ο Andrillon. «Αυτό μπορεί να είναι αρκετό για να διαταράξει αυτά τα «γλυκά» σημεία της συνείδησης, στέλνοντας το μυαλό μας σε κενό».

Η έρευνα για την «απενεργοποίηση του νου» βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο, αλλά οι Andrillon και Demertzi σημείωσαν ότι η ομοιότητά της με τα εγκεφαλικά πρότυπα που παρατηρούνται κατά τη διάρκεια του βαθύ ύπνου μπορεί να προσφέρει μια σημαντική ένδειξη για το πώς λειτουργεί. Ο βαθύς ύπνος, γνωστός και ως ύπνος αργών κυμάτων , συμπίπτει με σημαντικό έργο καθαρισμού για τον εγκέφαλο. “Καθαρίζει” τα συσσωρευμένα απόβλητα, αναζωογονεί τον εγκέφαλο, εξοικονομεί ενέργεια και βοηθά στην επαναφορά του συστήματος μετά από μια ολόκληρη ημέρα πνευματικής δραστηριότητας.

Οι Andrillon και Demertzi υποστήριξαν ότι η διακοπή της λειτουργίας του νου μπορεί να λειτουργήσει ως μια μίνι-επαναφορά ενώ είμαστε ξύπνιοι. Πρώιμες μελέτες στο εργαστήριο του Demertzi υποδηλώνουν ότι άτομα που έχουν στέρηση ύπνου αναφέρουν περισσότερα κενά στο μυαλό, γεγονός που ενισχύει αυτή την ιδέα.

Και οι δύο ερευνητές τόνισαν ότι αυτή η κατάσταση είναι πιθανώς ένας τρόπος για να “παίρνει τα διαλείμματά του” ο εγκέφαλος, αν και «δεν είναι ιδανική για απόδοση», δήλωσε ο Andrillon.

Ο Andrillon πιστεύει ότι είναι μάλλον απίθανο, να υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν βιώσει ποτέ κενό στο μυαλό.