Η αρχική έννοια σύστασης δικαστηρίου για την απονομή δικαιοσύνης βρίσκεται στην Ελληνική Μυθολογία από τους ίδιους Ολύμπιους θεούς, από τους οποίους «πέρασε» στην Αρχαία Ελλάδα αλλά και στη Ρώμη να απονέμεται από τους Βασιλείς. Αργότερα ανατέθηκε αυτή σε δικαστήρια.

Στην αρχαία Αθήνα ονομαστά ποινικά δικαστήρια ήταν η «Βουλή του Αρείου Πάγου», το «Παλλάδιο», το «Δελφίνιο», το «εν Φρεαττοί», το «επί Πρυτανείω» και η «Ηλιαία».

Επί Δράκοντος, τους φόνους δίκαζαν οι πρυτάνεις, όμως ο Σόλων επανέφερε την αρμοδιότητα αυτή στον Άρειο Πάγο. Την πολιτική δικαιοσύνη απένεμαν οι κατά δήμο δικαστές, οι διαιτητές και οι ναυτοδίκες.

Η Ηλιαία ήταν το κυριότερο δικαστήριο του αρχαίου αθηναϊκού κράτους. Επρόκειτο για δικαστήριο ενόρκων, μέλη του οποίου μπορούσαν να γίνουν όλοι οι γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες άνω των 30 ετών, έπειτα από κλήρωση.

Η βάση της νέας δημοκρατίας ήταν ο έλεγχος κάθε πολίτη από το σύνολο των πολιτών, όπως και του συνόλου, από τον ίδιο πολίτη.

Το να μετέχει κάποιος στην Ηλιαία δεν προϋπέθετε κάποια ιδιαίτερη μόρφωση, όμως η τριβή με το νομοθετικό έργο είχε ως αποτέλεσμα μια αρκετά καλή γνώση των νόμων.

Ο Πλούταρχος, υπογραμμίζοντας τη σημασία του, αναφέρει ότι ο Σόλων άφησε ηθελημένα κενά στους νόμους, επιτρέποντας έτσι στους δικαστές να αποφασίζουν μόνοι τους για ορισμένα θέματα που έφταναν ενώπιον τους, και για τα οποία δεν υπήρχε ρύθμιση στη σολώνεια νομοθεσία.

Με αυτόν τον τρόπο, αναφέρει ο Πλούταρχος, ο Σόλων κατέστησε τους δικαστές της Ηλιαίας «κυρίους των νόμων».

Η Ηλιαία αποτελούνταν από 6.000 δικαστές («Ηλιασταί»), οι οποίοι προέρχονταν από τις 10 Φυλές της Αθήνας (κάθε Φυλή συμμετείχε με 600 μέλη). 1000 ήταν αναπληρωματικοί. Το δικαστήριο δίκαζε σε τμήματα των 201, 301 κλπ. δικαστών.

Η Ηλιαία συνεδρίαζε όλες τις εργάσιμες ημέρες εκτός από τις τρεις τελευταίες ημέρες κάθε μήνα και τις ημέρες λειτουργίας της Εκκλησίας του Δήμου.

Σχεδόν ποτέ όμως δεν εργάσθηκαν και τα δέκα τμήματα της Ηλιαίας ταυτοχρόνως. Η απόδοση δικαιοσύνης από τον δήμο ενόχλησε πάρα πολύ τους ολιγαρχικούς, οι οποίοι δυσφήμισαν με κάθε τρόπο το γεγονός αυτό, υπογραμμίζοντας -όχι σωστά- ότι τη δικαιοσύνη στην Αθήνα την απένεμαν οι θήτες.

Η Ηλιαία συνεδριάζει στην διάρκεια του έτους στις ακόλουθες περιπτώσεις:

1. Μετά από επίδοση καταγγελίας πολίτη,
2. Παραπομπή αρχόντων από την Βουλή και τις Επιτροπές,
3. Παραπομπή Αρχόντων από την Εκκλησία του Δήμου σε κάθε επιχειροτονία,
4. Έγκριση δια ψηφοφορίας των εγκεκριμένων από την Βουλή νέων Αρχόντων.

• Προσέλευση αρχόντων στο τέλος της θητείας για απαλλαγή

Ο ηγεμών του δικαστηρίου συγκέντρωνε τα παράπονα και τις υποθέσεις προς εκδίκαση και όριζε μέσω κλήρωσης από ποιο τμήμα και σε ποιο μέρος θα εκδικαζόταν η υπόθεση.

Καθώς δεν υπήρχαν δικηγόροι, οι κατηγορούμενοι αναλάμβαναν οι ίδιοι την υπεράσπισή τους με τη βοήθεια ενός μόνο φίλου ή συγγενούς.

Πολλές φορές, ανέθεταν τη συγγραφή ενός λόγου για την αγόρευσή τους σε έναν επαγγελματία λογογράφο (π.χ. Ισοκράτης, Λυσίας κ.ά.). Ο χρόνος των αγορεύσεων περιοριζόταν από ένα υδραυλικό χρονόμετρο, την κλεψύδρα.

Η ψηφοφορία ήταν μυστική. Σε περίπτωση ισοψηφίας, ο κατηγορούμενος κρινόταν αθώος, καθώς θεωρούνταν ότι είχε «την ψήφο της Αθηνάς». Οι δικαστές λάμβαναν ως αποζημίωση 2-3 οβολούς κατά δικάσιμη ημέρα.

• O Όρκος των Ηλιαστών

«Ορκίζομαι ότι θα δίδω την ψήφο μου συμφώνως προς τους νόμους και τις αποφάσεις της Εκκλησίας του Δήμου και της Βουλής των 500.

Εις περιπτώσεις που ο νόμος δεν προβλέπει, θα δίδω την ψήφο μου συμφώνως προς την συνείδησή μου άνευ φόβου και πάθους.

Θα ακούω κατήγορον και κατηγορούμενον εξίσου και θα εκδίδω την απόφασίν μου συμφώνως προς την απολογίαν.

Ταύτα ορκίζομαι εις τον Δία, τον Απόλλωνα και τη Δήμητρα και να έχω τας ευλογίας των όσο θα τηρώ πιστά τον όρκο μου, άλλως να πέσει εις ερείπια ο οίκος μου και να καταστραφεί αν επιορκήσω».