Νέα έρευνα αποκαλύπτει πώς ο πίνακας “το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι” τραβάει την προσοχή σας με έναν τρόπο που κανένα άλλο έργο τέχνης δεν μπορεί.

Επί αιώνες, το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι έχει αιχμαλωτίσει τη γοητεία του κοινού παγκοσμίως. Ο πίνακας, που δημιουργήθηκε από τον Ολλανδό ζωγράφο Γιοχάνες Βερμέερ γύρω στο 1665, συχνά αποκαλείται « Μόνα Λίζα του Βορρά ». Το θέμα του, μια νεαρή γυναίκα με ένα εντυπωσιακό μαργαριταρένιο σκουλαρίκι και ένα σαγηνευτικό βλέμμα, φαίνεται να τραβάει την προσοχή του θεατή με τρόπο που λίγα έργα τέχνης μπορούν. Αλλά τι είναι αυτό το συγκεκριμένο πορτρέτο που το κάνει τόσο υπνωτικό; Μια πρόσφατη μελέτη, που δημοσιεύτηκε στο Europe1 , και διεξήχθη από νευροεπιστήμονες στο Μουσείο Mauritshuis στη Χάγη, προσφέρει μια ενδιαφέρουσα απάντηση, αποκαλύπτοντας την βαθύτερη επιστήμη του εγκεφάλου πίσω από τη μαγνητική επίδραση του πίνακα .

Με την πρώτη ματιά, ο πίνακας μπορεί να φαίνεται απλός: ένα νεαρό κορίτσι με ένα εξωτικό τουρμπάνι, με ένα υπερμεγέθες μαργαριταρένιο σκουλαρίκι να κρέμεται από το αυτί της. Ωστόσο, μια πιο προσεκτική ματιά αποκαλύπτει ότι ο Βερμέερ έχει δομήσει προσεκτικά τη σύνθεση για να προσελκύσει την προσοχή του θεατή με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο. Η πρόσφατη μελέτη, η οποία χρησιμοποίησε προηγμένες τεχνικές νευροαπεικόνισης, ανακάλυψε ότι το βλέμμα του θεατή μετατοπίζεται φυσικά μεταξύ τριών κύριων σημείων εστίασης: το μάτι του κοριτσιού , το στόμα της και το μαργαριτάρι . Αυτό το μοτίβο οπτικής κίνησης σχηματίζει αυτό που οι νευροεπιστήμονες έχουν ονομάσει « Συνεχή βρόχο προσοχής ».

Ο πίνακας δημιουργεί ένα είδος οπτικού κύκλου. Το μάτι έλκεται από ένα από αυτά τα σημεία εστίασης, στη συνέχεια μετατοπίζεται στο επόμενο, μόνο και μόνο για να επιστρέψει στο πρώτο. Αυτή η επαναλαμβανόμενη κίνηση αναγκάζει τον εγκέφαλο να παραμείνει προσηλωμένος στον πίνακα για περισσότερο χρόνο από ό,τι θα έκανε με άλλα έργα τέχνης. Όπως εξήγησε ο Martin De Munnik, ερευνητής από το Neurensics που ηγήθηκε της μελέτης, «Είσαι αναγκασμένος να δώσεις προσοχή, είτε το θέλεις είτε όχι». Αυτή η νευρολογική παγίδα δεν είναι κάτι από το οποίο ο θεατής μπορεί εύκολα να ξεφύγει, καθιστώντας την ένα μοναδικό χαρακτηριστικό του έργου του Vermeer.

Η εκπληκτική αντίδραση του εγκεφάλου

Οι νευροεπιστήμονες χρησιμοποίησαν τεχνικές αιχμής όπως ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (EEG) και μαγνητική τομογραφία (MRI) για να μετρήσουν την εγκεφαλική δραστηριότητα των συμμετεχόντων καθώς παρατηρούσαν τον πίνακα. Τα αποτελέσματα ήταν εκπληκτικά. Η μελέτη διαπίστωσε ότι το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι ενεργοποιεί ένα συγκεκριμένο μέρος του εγκεφάλου, το οποίο εμπλέκεται στην αυτογνωσία και την κατασκευή της προσωπικής ταυτότητας .

Αυτό υποδηλώνει ότι ο πίνακας πυροδοτεί όχι μόνο μια οπτική αλλά και μια συναισθηματική αντίδραση, αγγίζοντας βαθύτερα στρώματα της συνείδησης. Ο De Munnik σχολίασε: «Περιμέναμε το κορίτσι να είναι ξεχωριστό. Αλλά ο λόγος πίσω από αυτό μας εξέπληξε». Είναι σαφές ότι το έργο του Vermeer δεν είναι μόνο οπτικά σαγηνευτικό, αλλά και βαθιά ψυχολογικό.

Η ένταση της αντίδρασης του εγκεφάλου υποδεικνύει ότι αυτός ο πίνακας είναι κάτι περισσότερο από μια όμορφη εικόνα. Είναι ένα έργο που φαίνεται να «μιλά» στους θεατές σε νευρολογικό επίπεδο . Ο διαρκής βρόχος προσοχής και η συναισθηματική εμπλοκή που δημιουργείται από τον πίνακα εξηγούν γιατί το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι συνεχίζει να γοητεύει το κοινό για πάνω από 350 χρόνια .

Μία από τις πιο συναρπαστικές πτυχές της μελέτης ήταν η σύγκριση μεταξύ των συναισθηματικών αντιδράσεων που προκλήθηκαν από τον αρχικό πίνακα και από την αναπαραγωγή του . Η ερευνητική ομάδα ανακάλυψε ότι όταν οι συμμετέχοντες είδαν το αυθεντικό έργο τέχνης στο Μουσείο Mauritshuis στη Χάγη, οι συναισθηματικές τους αντιδράσεις ήταν σημαντικά ισχυρότερες – στην πραγματικότητα δέκα φορές πιο έντονες – από ό,τι όταν παρατήρησαν μια αντιγραφή, είτε ψηφιακή είτε έντυπη. Αυτή η εντυπωσιακή διαφορά υπογραμμίζει πόσο σημαντικό είναι να βιώνουμε την τέχνη από κοντά.

Η Martine Gosselink, διευθύντρια του Mauritshuis, τόνισε τη σημασία αυτού του ευρήματος, δηλώνοντας: «Ο εγκέφαλος δεν λέει ψέματα». Η Gosselink υποστήριξε ότι υπάρχει κάτι μοναδικό στην εμπειρία του να στέκεσαι μπροστά σε ένα πρωτότυπο έργο τέχνης – μια εμπειρία που δεν μπορεί να αναπαραχθεί με αναπαραγωγές.

Η μελέτη ρίχνει επίσης νέο φως στην καλλιτεχνική ιδιοφυΐα του Βερμέερ , ιδιαίτερα στη χρήση της εστίασης και του φωτός . Όπως εξήγησε ο Gosselink, το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι ξεχωρίζει από πολλά άλλα έργα του Βερμέερ επειδή στρέφει την προσοχή του θεατή σε τρία ξεχωριστά σημεία – το μάτι, το στόμα και το μαργαριτάρι του κοριτσιού. Αντίθετα, άλλοι πίνακες του Βερμέερ συχνά απεικονίζουν θέματα που ασχολούνται με καθημερινές εργασίες, όπως το γράψιμο ή το ράψιμο. Στο Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι , το άμεσο βλέμμα του κοριτσιού δημιουργεί μια άμεση, προσωπική σύνδεση με τον θεατή.

Αυτή η σκόπιμη εστίαση στο πρόσωπο του θέματος, σε συνδυασμό με την κυριαρχία του Βερμέερ στο φως και τη σκιά, κάνει τον πίνακα να μοιάζει οικείος, σχεδόν σαν το κορίτσι να κοιτάζει απευθείας τον θεατή. Ο Gosselink το περιέγραψε ως εξής: «Εδώ, βλέπουμε κάποιον που πραγματικά σε κοιτάζει, ενώ σε όλους τους άλλους πίνακες του Βερμέερ, βλέπεις κάποιον που είτε γράφει είτε κάνει κεντήματα». Αυτή η εστίαση στα μάτια, σε συνδυασμό με το μαργαριτάρι και τα χείλη του κοριτσιού, δημιουργεί μια ισχυρή οπτική αλληλεπίδραση που μπορεί να είναι μέρος του λόγου για τον οποίο το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι έχει παραμείνει τόσο συναρπαστικό για τους θεατές με την πάροδο του χρόνου.

Τα ευρήματα της μελέτης μπορούν επίσης να πυροδοτήσουν νέες κατευθύνσεις έρευνας σε άλλα αριστουργήματα, όπως η Μόνα Λίζα , για να κατανοήσουμε καλύτερα πώς παρόμοιες τεχνικές σε διάσημους πίνακες πυροδοτούν παρόμοιες συναισθηματικές και γνωστικές αντιδράσεις στους θεατές. Όπως σημείωσε με χιούμορ ο Gosselink, «το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι αποκαλείται μερικές φορές η Μόνα Λίζα του Βορρά, αλλά ίσως οι καιροί έχουν αλλάξει – ίσως η Μόνα Λίζα είναι τώρα το Κορίτσι του Νότου».