Ο Δρ. Αντώνης Ντακανάλης, ο διακεκριμένος Έλληνας Καθηγητής Ψυχιατρικής και Ψυχοθεραπείας στο Πανεπιστήμιο Bicocca του Μιλάνο, σε συνέντευξη που παραχώρησε στο ertnews.gr και στη Νικόλ Παπαδοπούλου, μίλησε για την τεχνητή νοημοσύνη, τις νέες τεχνολογίες, τα εικονικά περιβάλλοντα και το ρόλο που διαδραματίζουν στην αντιμετώπιση ψυχικών ασθενειών (όπως το μετατραυματικό στρες και η κατάθλιψη), παραχωρώντας παράλληλα πληροφορίες για το τι ακριβώς είναι η θεραπεία μέσω εικονικής πραγματικότητας (Virtual Reality), τι η Evidence based ψυχοθερεπεία που γίνεται είτε διά ζώσης, είτε διαδικτυακά (την οποία χρησιμοποιούν-και μόνο τη συγκεκριμένη-στο εξωτερικό) αλλά και το πώς εφαρμόζεται η Τεχνητή Νοημοσύνη (Al) στην κλινική πρακτική.

Ακολουθεί η συνέντευξη:

Είναι γεγονός πως ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού υποφέρει από διάφορες ψυχικές διαταραχές (άγχος, φοβίες, εμμονές, ιδεοληψίες κτλ) μέσα στις οποίες συγκαταλέγεται η μάστιγα της κατάθλιψης. Σχεδόν 300 εκατομμύρια άνθρωποι πάσχουν παγκοσμίως από κατάθλιψη, ενώ το 30% των ασθενών δεν ανταποκρίνεται επαρκώς στη φαρμακευτική αγωγή, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις. Η τεχνητή νοημοσύνη λοιπόν, πώς ακριβώς μπορεί να παρέμβει, να βοηθήσει ακόμα και να θεραπεύσει τέτοιου είδους ψυχικές ασθένειες;

Η μεγάλη αλλαγή που φέρνει η τεχνητή νοημοσύνη στον τομέα της υγείας, σωματικής και ψυχικής, είναι η ουσιαστική βελτίωση στην πρόσβαση, την αποτελεσματικότητα και την ποιότητα της φροντίδας, που γίνεται πλέον προσωποκεντρική και εξατομικευμένη! Διάγνωση και πρόγνωση περνάνε σε νέα εποχή.Καταρχάς, η τεχνητή νοημοσύνη βελτιώνει την ανάλυση της ιατρικής απεικόνισης, επιτρέποντας τον εντοπισμό, σε πολύ αρχικό στάδιο, όγκων που το ανθρώπινο μάτι δε μπορεί καν να διακρίνει.

Στην ψυχιατρική και ψυχοθεραπεία, στον τομέα μου δηλαδή, στερούμαστε τέτοιου είδους απεικονιστικές μεθόδους. Δε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε μια αξονική τομογραφία για να διεισδύσουμε στον εσωτερικό κόσμο και στα ψυχικά τραύματα, τα οποία ούτως ή άλλως κουβαλάμε όλοι μέσα μας. Παρόλα αυτά, μέσω της ανάλυσης μεγάλου όγκου δεδομένων από διάφορες πηγές, από ηλεκτρονικά αρχεία υγείας και γενετικά δεδομένα μέχρι δεδομένα που λαμβάνονται από smartphones, οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας μπορούν όχι μόνο να φτάνουν ταχύτερα στην διάγνωση, ελαχιστοποιώντας τα ιατρικά λάθη και βελτιώνοντας τη διαγνωστική ακρίβεια, αλλά και να βγάζουν πιο ασφαλή συμπεράσματα για την εξέλιξη μιας ψυχιατρικής νόσου ή την θεραπευτική ανταπόκριση. 

Η ομάδα μου στο Πανεπιστήμιου του Μιλάνου, αξιοποιεί την τεχνητή νοημοσύνη από το 2017 στην έγκαιρη πρόγνωση, στο να προβλέπουμε, δηλαδή, το πώς θα πάει ο ασθενής μας και κατά πόσο θα ανταποκριθεί σε ένα συγκεκριμένο είδος θεραπείας. Έχουμε, για παράδειγμα, εντάξει την τεχνητή νοημοσύνη σε ένα πρόγραμμα για την κατάθλιψη. Όπως επισημάνατε, υπάρχουν ασθενείς που δεν ανταποκρίνονται επαρκώς στα φάρμακα ή πρέπει να δοκιμάσουν διάφορα σκευάσματα μέχρι να βρεθεί το κατάλληλο για αυτούς. Εμείς συλλέγουμε και αξιολογούμε πλήθος δεδομένων από γενετικό υλικό και εγκεφαλική δραστηριότητα μέχρι ηλεκτρονικά αρχεία υγείας και μέσω αλγορίθμου προβλέπουμε με ακρίβεια ποιο φάρμακο ταιριάζει σε ποιον, πράγμα που σημαίνει ταχύτερη ίαση των ασθενών, βελτίωση της ποιότητας ζωής τους και εξοικονόμηση πόρων. 

Τα μέχρι τώρα αποτελέσματα στους ασθενείς μας είναι πολύ ενθαρρυντικά και φρονώ ότι η τεχνική μας μπορεί να επεκταθεί σε όλο το φάσμα τη ψυχοπαθολογίας, φέρνοντας μας όλο και πιο κοντά στο διαχρονικά ζητούμενο της ψυχιατρικής ακρίβειας, που αφορά την προσαρμογή της θεραπείας στις εξατομικευμένες ανάγκες κάθε ασθενούς με βάση το γενετικό προφίλ του, την ιστορία του και την κλινική εικόνα της δεδομένης στιγμής. Η κεντρική ιδέα είναι να μπορούμε να χαρακτηρίζουμε τον φαινότυπο της νόσου σε επίπεδο ασθενούς και να προτείνουμε μία εξατομικευμένη θεραπεία μέσω της αυτόματης ανάλυσης πολυμορφικών δεδομένων με τη βοήθεια των τεχνικών τεχνητής νοημοσύνης που κυμαίνονται από τη μηχανική έως τη βαθιά μάθηση.

Ως γνωστόν, υπάρχουν αρκετές εφαρμογές παραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης (generative AI), οι οποίες παρέχουν υπηρεσίες ψυχολογικής υποστήριξης online. Εκτιμάτε ότι έχουν θετικό πρόσημο ή ενδέχεται να δημιουργήσουν προβλήματα που αυτή τη στιγμή δε μπορούμε να προβλέψουμε;

Κάθε εξέλιξη πρέπει να παρακολουθείται στενά και να προσαρμόζεται στις εκάστοτε συνθήκες και να μην ξεχνάμε το ενδεχόμενο της  “ετερογονίας των σκοπών”, που σημαίνει αυτό ακριβώς που ρωτάτε τόσο εύστοχα. Πολλές φορές και στην επιστήμη και στην πολιτική υιοθετούμε μια πρακτική στοχεύοντας κάπου και στην πορεία του χρόνου φτάνουμε κάπου αλλού. Επί του πρακτέου, εφαρμογές, με AI υπάρχουν εκατοντάδες στην αγορά αυτή τη στιγμή και συνεχώς θα εμφανίζονται νέες, γιατί αυτή είναι η σύγχρονη τάση. Αναμφισβήτητα αλλάζουν τον τρόπο που φροντίζουμε την ψυχική μας υγεία, καθιστώντας την πιο προσιτή.

Η μεγάλη πρόκληση για τους δυνητικούς χρήστες είναι να επιλέξουν μια εφαρμογή από τις πολλές με κριτήρια το επιστημονικά τεκμηριωμένο περιεχόμενο και την αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητα, διασφαλίζοντας έτσι την Ιπποκρατική αρχή του “ωφελέειν ή μη βλάπτειν”. Καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούν ψηφιακές εφαρμογές αυτoαξιολόγησης και αυτοφροντίδας, που αποτελούν μια εισαγωγή στην ψυχική υγεία και ευεξία και πρέπει να είναι πάντα επιστημονικά και κλινικά τεκμηριωμένες, φρονώ ότι θα αυξηθεί η ευαισθητοποίηση και το περαιτέρω ενδιαφέρον για την αναζήτηση βοήθειας από θεραπευτές με σάρκα και οστά. Και αυτό ήδη φαίνεται τόσο στην πράξη όσο και από μελέτες.

Άλλωστε, η θεραπεία των προβλημάτων ψυχικής υγείας έχει πολλά κοινά με τη διδασκαλία. Υπάρχουν πράγματα που μπορεί να κάνει η τεχνολογία για να βοηθήσει στην ανάπτυξη δεξιοτήτων, όπως η ψυχική ανθεκτικότητα, αλλά δεν αντικαθιστά αυτό που κάνει ένας θεραπευτής!

Ποια η γνώμη σας για τα εικονικά περιβάλλοντα (virtual environments); Πιστεύετε ότι μπορούν να αποτελέσουν εργαλεία αντιμετώπισης μετατραυματικών νόσων, όπως το post-traumatic stress (PTSD) ;

Η έρευνα τεκμηριώνει την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια της εικονικής και επαυξημένης πραγματικότητας (VR/AR) στην αντιμετώπιση τόσο του μετατραυματικού στρες όσο στη θεραπεία αγχωδών διαταραχών και φοβιών, μέσω της σταδιακής έκθεσης σε εικονικές συνθήκες, παρόμοιες με αυτές που στην πραγματική ζωή φοβίζουν το άτομο.

Για παράδειγμα, ένα άτομο που αντιμετωπίζει φοβία στις πτήσεις μπορεί μέσω της VR/AR να απογειωθεί και να προσγειωθεί όσες φορές χρειάζεται μέχρι να καταφέρει να τιθασεύσει το φόβο του. Παρομοίως, οι θεραπευόμενοι μπορούν να ξεπεράσουν τη αγοραφοβία τους μέσω προγράμματος VR/AR, που στοχεύει στην κοινωνικοποίηση ατόμων με αγχώδεις διαταραχές σε δημόσιους χώρους. Σε αυτό το πρόγραμμα, οι θεραπευόμενοι μπορούν να επιβιβαστούν σε γεμάτο λεωφορείο, να περπατήσουν μέσα σε πολυσύχναστα εμπορικά κέντρα ή να βρεθούν σε ένα καφέ γεμάτο κόσμο. Η βαθμιαία έκθεση των θεραπευομένων στα στρεσσογόνα ερεθίσματα υλοποιείται εξατομικευμένα υπό την κλινική εποπτεία εξειδικευμένου και πιστοποιημένου ψυχοθεραπευτή με τον οποίο γίνεται συζήτηση επί των αναδυόμενων σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφορών. Κατά τη διάρκεια αυτής της έκθεσης το άτομο γνωρίζει ότι βρίσκεται σε ένα ασφαλές εικονικό περιβάλλον, ωστόσο ο εγκέφαλος αντιδρά σαν να ήταν στην πραγματική ζωή και αυτό ακριβώς βοηθά τους ασθενείς να αντιδράσουν καλύτερα στη θεραπεία μεγάλου εύρους φοβιών και διαταραχών σχετιζόμενες με άγχος και τραύμα. Μάλιστα, χρήση της μεθόδου γίνεται εδώ και χρόνια στο Ναυτικό Ιατρικό Κέντρο των Η.Π.Α για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της διαταραχής μετατραυματικού στρες. Δουλεύοντας το τραύμα τους σε μια προσομοίωση, οι ναύτες, οι οποίοι προηγουμένως δεν μπορούσαν να μοιραστούν την εμπειρία τους, βοηθιούνται να μιλήσουν για το τι είχε συμβεί. 

Τα τελευταία χρόνια, η VR/AR χρησιμοποιείται στη δημιουργία εικονικών περιβαλλόντων που προσομοιώνουν ψευδαισθήσεις, έτσι ώστε οι ασθενείς με σχιζοφρένεια να μάθουν να αναγνωρίζουν, να κατανοούν και να διαχειρίζονται αποτελεσματικά τα ενοχλητικά αυτά συμπτώματα. Επιπλέον, η χρήση της VR/AR επεκτάθηκε στην γνωστική αποκατάσταση, στην εκπαίδευση κοινωνικών δεξιοτήτων, στην αντιμετώπιση των εξαρτήσεων, στη διαχείριση του χρόνιου πόνου και στην αντιμετώπιση των διατροφικών και νευροαναπτυξιακών διαταραχών. Μάλιστα, ο Αμερικανικός Οργανισμός Φαρμάκων ενέκρινε την VR/AR για τη θεραπεία της διαταραχή ελλειμματικής προσοχής σε παιδιά. Σε όλες τις περιπτώσεις που ανέφερα, περιλαμβανομένου του post-traumatic stress, έχουμε βελτίωση των συμπτωμάτων και της ποιότητας ζωής των ασθενών σε σύντομο χρόνο. Μιλάμε, λοιπόν, για ένα αποτελεσματικό εργαλείο, που όμως μπορεί να γίνει επιβλαβές, εάν εφαρμοστεί χωρίς την καθοδήγηση, εξειδικευμένων και πιστοποιημένων επαγγελματιών!

Ποια η γνώμη σας για την ψυχοθεραπεία; Εκτιμάτε ότι όλα τα προβλήματα μπορεί να λυθούν μέσω αυτής; Και η φαρμακευτική αγωγή τι ρόλο παίζει;

Η ψυχοθεραπεία, διαδικτυακή ή δια ζώσης, είναι ένα σημαντικό εργαλείο, που λειτουργεί αυτοδύναμα ή και συμπληρωματικά με τη φαρμακευτική αγωγή, ανάλογα με την περίπτωση. Αντιμετωπίζει αποτελεσματικά πληθώρα συμπτωμάτων, δυσκολιών, στρεσογόνων καταστάσεων, τραυματικών γεγονότων και ψυχικών διαταραχών όπως η κατάθλιψη, το άγχος, οι κρίσεις πανικού, οι φοβίες, οι ιδεοψυχαναγκασμοί, οι διαταραχές της προσωπικότητας και οι διατροφικές διαταραχές. 

Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα, η ψυχοθεραπεία μπορεί να είναι εξίσου αποτελεσματική με μία φαρμακοθεραπευτική προσέγγιση, συμβάλλοντας στην αντιμετώπιση των κλινικών συμπτωμάτων και την προώθηση θετικών αλλαγών που πραγματοποιούνται τόσο σε διαπροσωπικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο εγκεφαλικής λειτουργίας, βελτιώνοντας την καθημερινότητα και ενισχύοντας τη λειτουργικότητα και ποιότητα ζωής των θεραπευομένων. Ωστόσο, η ψυχοθεραπεία δεν είναι πανάκεια. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η φαρμακευτική αγωγή είναι απαραίτητη, όπως στην περίπτωση των ψυχωσικών, διπολικών ή σοβαρών καταθλιπτικών διαταραχών. Συχνά, φαρμακευτική αγωγή και ψυχοθεραπεία συμπληρώνει η μια την άλλη! 

Από την μια, τα φάρμακα μπορούν να ανακουφίσουν τα συμπτώματα και να δημιουργήσουν ένα θεραπευτικό περιβάλλον όπου η ψυχοθεραπεία μπορεί να είναι πιο αποτελεσματική. Από την άλλη, η ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει τους θεραπευόμενους να κατανοήσουν τις αιτίες των δυσκολιών τους και να αναπτύξουν πιο υγιείς μεθόδους αντιμετώπισης, μειώνοντας έτσι την ανάγκη για μακροχρόνια φαρμακευτική αγωγή. Πολλοί με ρωτούν ποιο είδος ψυχοθεραπείας είναι κατάλληλο για την περίπτωσή τους. Έχουν αναπτυχθεί πολλές τεχνικές ψυχοθεραπείας, η συμπεριφορική-γνωσιακή, η ψυχοδυναμική, η συστημική, η υπαρξιακή, η θεραπεία σχημάτων και άλλες. Χαρακτηριστικά έχει αναφερθεί ότι υπάρχουν τόσες σχολές, όσοι θεραπευτές! 

Προσωπικά πιστεύω ότι οι ενδιαφερόμενοι θα πρέπει να επιλέγουν όχι με κριτήριο το είδος της ψυχοθεραπείας αλλά την προσωπικότητα και την εμπειρία του θεραπευτή! Μην ξεχνάμε εξάλλου ότι ψυχοθεραπεία δεν σημαίνει μόνο ότι προσπαθώ να διαχειριστώ κλινικά συμπτώματα, αλλά και ότι προσδοκώ το ευ ζην. Δεν είναι λοιπόν, απαραίτητο να υποφέρει κανείς από κάποια ψυχική διαταραχή προκειμένου να επωφεληθεί από την θεραπευτικό ταξίδι αυτογνωσίας και αλλαγής, στο οποίο ουσιαστικά μαθαίνουμε να αναγνωρίζουμε τα δυσλειτουργικά μοντέλα σχέσεων ή μοτίβα σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφορών και να τα αντικαθιστούμε με περισσότερο λειτουργικά.

Μπορούμε όμως, όλοι να επωφεληθούμε από αυτό το θεραπευτικό ταξίδι; Η απάντηση είναι: “Μόνο αν το θέλουμε πραγματικά”. Συχνά, άνδρες και γυναίκες, απευθύνονται σε μένα για ψυχοθεραπεία. Λεκτικά μου ζητάνε βοήθεια, αλλά εγώ ταυτόχρονα ακούω: “Μην έρχεσαι πολύ κοντά μου, διόρθωσε γρήγορα το πρόβλημα μου, ή λύσε μου τη δυσκολία μου χωρίς εγώ να πρέπει να κάνω κάτι για αυτό”. Η θεραπεία όμως, δεν λειτουργεί έτσι. Αν ο θεραπευμένος δεν μπει στην διαδικασία να εξερευνήσει τα βάθη της ψυχής του, να αναζητήσει τα δικά του φωτεινά και σκοτεινά σημεία, και να αναλάβει ο ίδιος το ρίσκο της αλλαγής, σημαντικά αποτελέσματα δε θα φανούν. Ο καλός θεραπευτής συνοδεύει τον θεραπευμένο στο ταξίδι που θα κάνει και βέβαια φροντίζει να μην εξαρτηθεί ο θεραπευόμενος από αυτόν. Όπως ο καλός γονιός, έτσι και ο καλός θεραπευτής, μας αφήνει να φύγουμε όταν είμαστε έτοιμοι.

*Πληροφορίες για τις συγκεκριμένες μεθόδους

Θεραπεία Εικονικής Πραγματικότητας (Virtual Reality)

Η τεχνολογία Virtual Reality είναι ένας προσομοιωτής της πραγματικότητας. Ο θεραπευόμενος φορά ένα είδος κράνους στο κεφάλι του με ενσωματωμένα ειδικά γυαλιά (φωτο) που τον απομονώνει από το φυσικό περιβάλλον και τον βυθίζει σε ένα τρισδιάστατο περιβάλλον με το οποίο αλληλοεπιδρά σαν να βρίσκεται πραγματικά σε αυτό, βλέπει εικόνες, ακούει ήχους, αισθάνεται κραδασμούς. Για την πρωτοποριακή και εξατομικευμένη χρήση της εικονικής πραγματικότητας VR στη θεραπεία των ψυχικών διαταραχών που είναι προϊόν εμπεριστατωμένης έρευνας ο Καθηγητής Αντώνιος Ντακανάλης έχει τιμηθεί με το βραβείο διακεκριμένου επιστήμονα από την Εθνική Ακαδημία Επιστημών της Ιταλίας.

Στο εξωτερικό χρησιμοποιούμε μόνο Evidence based ψυχοθεραπεία που γίνεται είτε διά ζωσής, είτε διαδικτυακά

Σήμερα, η έρευνα τεκμηριώνει την αποτελεσματικότητα συγκεκριμένων ειδών ή τεχνικών ψυχοθεραπείας σε παιδιά και εφήβους και ενήλικες (π.χ. συμπεριφορική-γνωσιακή, ψυχοδυναμική, συστημική, κτλ.) με για την αντιμετώπιση μια ευρείας γκάμας συναισθηματικών, συμπεριφορικών και γνωστικών δυσκολιών. Με άλλα λόγια, σήμερα υπάρχουν evidence based ψυχοθεραπείες, που  δηλαδή είδη ψυχοθεραπείας με αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητα για συγκεκριμένα συμπτώματα και κλινικές καταστάσεις (π.χ. αγχώδεις διαταραχές, διαταραχές προσωπικότητας, διαταραχές πρόσληψης τροφής κτλ.). Η Evidence based ψυχοθεραπεία γίνεται είτε διάσωσής είτε διαδικτυακά. Άλλωστε,  είναι πλέον επιστημονικά τεκμηριωμένο ότι η online ψυχοθεραπεία είναι απολύτως λειτουργική, παρέχει την ίδια ποιότητα φροντίδας και είναι εξίσου αποτελεσματική με την παραδοσιακή δια ζώσης ψυχοθεραπεία. Επιπλέον είναι ασφαλής και προσβάσιμη σε όλους, για αυτό και επιλέγεται όλο και από περισσότερο από άνδρες και γυναίκες όλων των ηλικιών, που μπορούν να κάνουν συνεδρίες με έναν έμπειρο ψυχοθεραπευτή που τους εμπνέει και μιλάει τη γλώσσα τους ακόμα και εάν δεν βρίσκονται στην ίδια χώρα ή πόλη.

Η ΑΙ στην Κλινική πρακτική

Η Τεχνητή Νοημοσύνη επιτρέπει να οραματιζόμαστε μεθόδους και πρακτικές που αλλάζουν ριζικά τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τους ασθενείς μας και αποτελούν τομέα αιχμής με υψηλή ζήτηση στην αγορά εργασίας του σήμερα. Απαιτούν όμως, σύγχρονες επαγγελματικές γνώσεις και δεξιότητες. Φιλοδοξώ να μεταφέρω στην Ελλάδα μας καινοτόμες ιδέες, την τεχνογνωσία και την εμπειρία που απέκτησα στο εξωτερικό στον ευαίσθητο χώρο της ψυχικής υγείας επ’ αγαθώ της κοινωνίας, καθώς και εφαρμογές με αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητα, όπως μια εφαρμογή για έξυπνα κινητά τηλέφωνα (φωτο) που βασιζόμενη στην ΑΙ, αλληλοεπιδρά με τον χρήστη ενισχύοντας το επίπεδο της ψυχικής, σωματικής και κοινωνικής ευεξίας του, παρακινώντας τον, προς την αυτoφροντίδα, το worklife balance και την υιοθέτηση ενός υγιεινού και συνολικά ποιοτικότερου τρόπου ζωής! Αυτό είναι για εμένα το νόημα πίσω απ’ όλες μου τις επιλογές, να μπορέσω, από όποιο μετερίζι, να προσφέρω στο συνάνθρωπο μου ένα καλύτερο αύριο και κυρίως σε όποιον υποφέρει και υπολειτουργεί.