Οι επανειλημμένες παραβιάσεις του εναέριου χώρου του ΝΑΤΟ από τη Ρωσία τις τελευταίες εβδομάδες εγείρουν ένα δύσκολο ερώτημα για τη Συμμαχία: εάν θα πρέπει να απαντήσει καταρρίπτοντας ρωσικά αεροσκάφη.

Την Παρασκευή, τρία ρωσικά MiG-31 παραβίασαν τον εναέριο χώρο της Εσθονίας για 12 λεπτά πριν αναχαιτιστούν από μαχητικά του ΝΑΤΟ, μεταξύ αυτών και ιταλικά F-35 που συμμετέχουν στην ενισχυμένη αποστολή εναέριας αστυνόμευσης της Βαλτικής. Νωρίτερα αυτόν τον μήνα, ρωσικά drones εισήλθαν στον εναέριο χώρο της Πολωνίας και τουλάχιστον τρία καταρρίφθηκαν μετά την επέμβαση πολωνικών F-16 και ολλανδικών F-35.

«Η Ρωσία δεν πρέπει να έχει καμία αμφιβολία: το ΝΑΤΟ και οι σύμμαχοι θα χρησιμοποιήσουν, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, όλα τα απαραίτητα στρατιωτικά και μη στρατιωτικά εργαλεία για να αμυνθούμε», ανέφεραν οι πρεσβευτές του ΝΑΤΟ σε δήλωση που εκδόθηκε την Τρίτη. 
Η Μόσχα επιμένει ότι δεν έχει κάνει τίποτα κακό.

Αρκετές χώρες του ΝΑΤΟ, μεταξύ των οποίων η Πολωνία και η Σουηδία, προειδοποιούν τώρα ότι είναι έτοιμες να καταρρίψουν ρωσικά αεροσκάφη που εισέρχονται στον εναέριο χώρο τους.
Ωστόσο, σύμφωνα με τον Charly Salonius-Pasternak, διευθύνοντα σύμβουλο του Nordic West Office, ενός think tank με έδρα το Ελσίνκι, υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά μεταξύ Μόσχας και ΝΑΤΟ. «Η Ρωσία έχει δηλώσει ότι θεωρεί πως βρίσκεται σε στρατιωτική σύγκρουση με εμάς και τη Δύση. Εμείς δεν το βλέπουμε έτσι και γι’ αυτό οι κανόνες εμπλοκής μας είναι διαφορετικοί», είπε.

 Ποιοι είναι οι κανόνες εμπλοκής του ΝΑΤΟ;

Οι κανόνες εμπλοκής της Συμμαχίας είναι απόρρητοι. Καθορίζουν «τι μπορεί να κάνει ο στρατός σε κάθε δεδομένη κατάσταση, πράγμα που σημαίνει ότι είναι πολύ διαφορετικοί ανάλογα με την αποστολή ή την επιχείρηση», εξήγησε η Oana Lungescu, πρώην εκπρόσωπος του ΝΑΤΟ και νυν εταίρος στο Royal United Services Institute στο Λονδίνο.

Οι κανόνες εμπλοκής πρέπει να ευθυγραμμίζονται με την πολιτική καθοδήγηση της Συμμαχίας, πρόσθεσε. «Για το ΝΑΤΟ, η κύρια πολιτική καθοδήγηση είναι ότι είναι μια αμυντική συμμαχία, της οποίας ο στόχος είναι να αποτρέπει την επιθετικότητα και να προλαμβάνει οποιαδήποτε σύγκρουση, και εάν αυτό αποτύχει, να αμύνεται και να νικά.»

Εγκρίνονται από το Βορειοατλαντικό Συμβούλιο (NAC), στο οποίο συμμετέχουν όλοι οι σύμμαχοι του ΝΑΤΟ. Εφαρμόζονται από τον Ανώτατο Συμμαχικό Διοικητή Ευρώπης (SACEUR), που είναι σήμερα ο Αμερικανός στρατηγός Alexus Grynkewich. Όπως κάθε πολιτική απόφαση στη Συμμαχία, έτσι και οι κανόνες εμπλοκής απαιτούν συναίνεση.

Πώς αντιδρούν οι εθνικές ένοπλες δυνάμεις

Οι κανόνες εμπλοκής του ΝΑΤΟ δεν εμποδίζουν τις εθνικές ένοπλες δυνάμεις να παίρνουν τις δικές τους αποφάσεις εντός της επικράτειάς τους, όταν βρίσκονται υπό εθνική διοίκηση.
Την Τρίτη, η Λιθουανία υιοθέτησε νέους κανόνες που επιτρέπουν στον στρατό της να αντιδρά σε παραβιάσεις του εναέριου χώρου «νωρίτερα και ταχύτερα». Η Ρουμανία, της οποίας ο εναέριος χώρος έχει παραβιαστεί πολλές φορές από ρωσικά drones τους τελευταίους μήνες, συγκάλεσε την Πέμπτη το Ανώτατο Αμυντικό Συμβούλιο για να καθορίσει τους κανόνες εμπλοκής σε περίπτωση νέων παραβιάσεων από drones ή επανδρωμένα αεροσκάφη.

Ωστόσο, μπορεί να υπάρξουν κίνδυνοι εάν μια μονομερής ενέργεια οδηγήσει σε κλιμάκωση, όπως υπαινίχθηκε ο Πολωνός πρωθυπουργός Ντόναλντ Τουσκ τη Δευτέρα.  «Είμαστε έτοιμοι για οποιαδήποτε απόφαση που στοχεύει στην καταστροφή αντικειμένων που μπορεί να μας απειλήσουν, όπως τα ρωσικά μαχητικά αεροσκάφη», είπε, προσθέτοντας ότι πρέπει να επιτευχθεί συναίνεση και μεταξύ των συμμάχων του ΝΑΤΟ.

«Πρέπει να είμαι 100% βέβαιος … ότι όλοι οι σύμμαχοί μας θα το αντιμετωπίσουν με τον ίδιο τρόπο όπως κι εμείς. Πρέπει να είμαι 100% βέβαιος ότι όταν η σύγκρουση μπει σε μια τόσο οξεία φάση, δεν θα είμαστε μόνοι μας σε αυτό», συνέχισε ο Πολωνός πρωθυπουργός. «Πρέπει να το σκεφτούμε διπλά πριν λάβουμε αποφάσεις που θα μπορούσαν να προκαλέσουν μια πολύ οξεία φάση της σύγκρουσης.»

Αυτό το σενάριο δεν θα ίσχυε στην περίπτωση της Παρασκευής πάνω από την Εσθονία, καθώς τα κράτη της Βαλτικής δεν διαθέτουν δικά τους μαχητικά και βασίζονται στις αποστολές εναέριας αστυνόμευσης του ΝΑΤΟ.

Σύμφωνα με πρώην αξιωματούχο του ΝΑΤΟ, είναι ακριβώς επειδή η Εσθονία δεν διαθέτει δικά της αεροσκάφη που η Ρωσία παραβίασε τον εναέριο χώρο της χώρας: «Αν η παραβίαση είχε συμβεί στη Φινλανδία, οι Φινλανδοί θα μπορούσαν να αποφασίσουν να το καταρρίψουν. Στον εναέριο χώρο της Βαλτικής, είμαστε υποχρεωμένοι να ακολουθήσουμε την ιεραρχία εντολών του ΝΑΤΟ.»

Γιατί το ΝΑΤΟ δεν κατέρριψε τα ρωσικά μαχητικά;

Υπάρχουν διάφοροι λόγοι — τόσο πολιτικοί όσο και στρατιωτικοί — για τους οποίους τα μαχητικά του ΝΑΤΟ δεν κατέρριψαν τα MiG-31 την περασμένη εβδομάδα.  «Οι αποφάσεις για το αν θα εμπλακούν και θα καταρρίψουν αεροσκάφη … βασίζονται πάντα στις διαθέσιμες πληροφορίες σχετικά με την απειλή που θέτει το αεροσκάφος», δήλωσε ο Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ Μαρκ Ρούτε την Τρίτη, υποστηρίζοντας ότι «δεν ανιχνεύθηκε άμεση απειλή» στην Εσθονία.

Συμφώνησε και ο Εσθονός πρωθυπουργός Κρίστεν Μίχαλ, λέγοντας ότι «υπάρχουν σίγουρα διάφορες παράμετροι για τη χρήση βίας», υπονοώντας ότι το περιστατικό της Παρασκευής δεν το δικαιολογούσε, παρά την προφανή σκόπιμη φύση του.

Η αντίδραση του ΝΑΤΟ ήταν σύμφωνα με τις διαδικασίες, δήλωσε ο πρώην αρχηγός της πολεμικής αεροπορίας της Εσθονίας Jaak Tarien, προσθέτοντας ότι η χρήση βίας δεν εφαρμόζεται αμέσως σε καιρό ειρήνης, υπό την παραδοχή ότι οι παραβιάσεις μπορεί να είναι λάθος.

Σύμφωνα με τον Mykola Bielieskov, Ουκρανό στρατιωτικό αναλυτή και ερευνητή στο Εθνικό Ινστιτούτο Στρατηγικών Μελετών της Ουκρανίας, τόσο ο κίνδυνος κλιμάκωσης όσο και η αβεβαιότητα για τη στάση του Ντόναλντ Τραμπ έπαιξαν ρόλο στην αντίδραση του ΝΑΤΟ.

«Υπό όρους, κανείς δεν θα ξεκινήσει τον Γ΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εξαιτίας αυτού», είπε. Οι ευρωπαϊκές χώρες «θεωρούν ότι το ΝΑΤΟ συγκρατείται από το γεγονός ότι δεν υπάρχει βεβαιότητα για την αντίδραση και τη θέση των ΗΠΑ υπό την κυβέρνηση Τραμπ.»

Θα αλλάξουν οι κανόνες εμπλοκής του ΝΑΤΟ;

Δεν είναι σαφές εάν οι τρέχοντες κανόνες εμπλοκής επιτρέπουν στα μαχητικά του ΝΑΤΟ να καταρρίψουν ρωσικά αεροσκάφη — και αν ναι, υπό ποιες συνθήκες. Μέσα στη Συμμαχία, η γενική αίσθηση είναι ότι οι αμυντικές δυνατότητες του ΝΑΤΟ είναι επαρκείς.

«Θα γίνουν πολλές συζητήσεις» μετά την Εσθονία, είπε ένας διπλωμάτης του ΝΑΤΟ, «αλλά δεν υπήρχε αίσθηση ότι ήμασταν πίσω από τις εξελίξεις.»  Υπάρχει σε εξέλιξη συζήτηση για το εάν οι κανόνες των αποστολών εναέριας αστυνόμευσης του ΝΑΤΟ πρέπει να αυστηροποιηθούν.

«Οι συζητήσεις θα συνεχιστούν στο ΝΑΤΟ για τα κατάλληλα μέτρα και αντιδράσεις. Είναι σημαντικό η Ρωσία να αλλάξει συμπεριφορά», είπε ένας ανώτερος διπλωμάτης του ΝΑΤΟ. Ανώτατοι αξιωματούχοι σε Εσθονία, Λιθουανία και Τσεχία ζητούν πιο δυναμική αντίδραση την επόμενη φορά που η Ρωσία θα δοκιμάσει το ΝΑΤΟ, δηλαδή την κατάρριψη ρωσικών αεροσκαφών.

«Πρέπει να αντιδράσουμε κατάλληλα, περιλαμβανομένης πιθανής κατάρριψης ρωσικών αεροσκαφών», δήλωσε ο Τσέχος πρόεδρος Πετρ Πάβελ.  Στο περιθώριο της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ την Τρίτη, ο πρόεδρος των ΗΠΑ ερωτήθηκε αν πιστεύει ότι οι χώρες του ΝΑΤΟ μπορούν να καταρρίψουν ρωσικά αεροσκάφη που παραβιάζουν τον εναέριο χώρο τους. «Ναι, το πιστεύω», απάντησε.  «Ελήφθη», απάντησε ο υπουργός Εξωτερικών της Πολωνίας Ράντοσλαβ Σικόρσκι.

Πώς αλλάζουν οι κανόνες εμπλοκής στο ΝΑΤΟ

Στις περισσότερες περιπτώσεις, η αλλαγή των κανόνων εμπλοκής πρέπει να περάσει από το NAC, όπου οι σύμμαχοι λαμβάνουν αποφάσεις με συναίνεση βασιζόμενοι σε στρατιωτικές εισηγήσεις και συζητήσεις με τον SACEUR Grynkewich.

Από την έναρξη του πολέμου πλήρους κλίμακας στην Ουκρανία, ωστόσο, ο SACEUR έχει περισσότερη εξουσία να κάνει προσαρμογές χωρίς να περνά από το NAC — όπως να στείλει περισσότερα πλοία ή αεροσκάφη σε μια περιοχή.

«Τα αμυντικά σχέδια του ΝΑΤΟ ενεργοποιήθηκαν στις 24 Φεβρουαρίου 2022. Αυτά τα σχέδια συνεχίζουν να προσαρμόζονται, κάτι που δίνει επίσης στον SACEUR σημαντική εξουσία στο πώς χρησιμοποιεί μέσα και δυνάμεις», δήλωσε η Lungescu.

Η τελευταία κατάρριψη ρωσικού αεροσκάφους από χώρα του ΝΑΤΟ

Το 2015, η Τουρκία κατέρριψε ένα ρωσικό Sukhoi-24M κοντά στα σύνορα Τουρκίας–Συρίας, μετά από παραβίαση 17 δευτερολέπτων και αφού είχαν δοθεί αρκετές προειδοποιήσεις. Καθοριστικό, ωστόσο, ήταν ότι αυτό δεν έγινε στο πλαίσιο αποστολής του ΝΑΤΟ — σε αντίθεση με το περιστατικό της Παρασκευής — αλλά υπό εθνική αρμοδιότητα.

«Είχαν τη δική τους πολεμική αεροπορία και πήραν την απόφαση εθνικά, ενημερώνοντας τους συμμάχους εκ των υστέρων. Αποδείχτηκε εξαιρετικά αποτελεσματικό», είπε ο ανώτερος διπλωμάτης του ΝΑΤΟ.
Η Άγκυρα ενεργοποίησε το Άρθρο 4 του ΝΑΤΟ και έπαιξε την προειδοποιητική ηχογράφηση στο NAC, το οποίο στη συνέχεια εξέδωσε δήλωση. Μετά από αυτό, η στρατιωτική συμμαχία βοήθησε την Τουρκία να παρακολουθεί τον εναέριο χώρο της με περισσότερα αεροσκάφη AWACS.

Σύμφωνα με τον Εσθονό Tarien, το περιστατικό είχε συνέπειες: η Μόσχα επέβαλε εμπορικές κυρώσεις στην Άγκυρα, και ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν τελικά ζήτησε συγγνώμη. Τα ρωσικά αεροσκάφη σταμάτησαν να πετούν στον εναέριο χώρο της Τουρκίας.