Έντονη ανησυχία για την επιβάρυνση που δέχεται η Αγιά Σοφιά, μετά την είσοδο βαρέος τύπου οχημάτων εντός του ιστορικού μνημείου στο πλαίσιο εργασιών, εκφράζει η UNESCO και με επιστολή της ζητά από την τουρκική κυβέρνηση να γίνει αυτοψία, όπως αποκαλύπτει η Realnews.
Οι πρόσφατες εικόνες κατασκευαστικών μηχανημάτων, φορτηγών μεταφοράς και γερανών, που έκαναν τον γύρο του κόσμου, και οι αντιδράσεις αρχιτεκτόνων και ιστορικών, ακόμη και στην Τουρκία, οδήγησαν τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, που έχει ως κύριο έργο την προστασία της Παγκόσμιας Κληρονομιάς, να ζητήσει τη λήψη μέτρων.
«Η Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO -το διοικητικό όργανο της Σύμβασης που αποτελείται από 21 κράτη μέρη- ζήτησε από τις τουρκικές Αρχές να προσκαλέσουν μια νέα αποστολή εμπειρογνωμόνων το 2026 για να εξετάσουν την κατάσταση διατήρησης και τις συνθήκες επισκεπτών στην Αγιά Σοφιά», δηλώνει εκπρόσωπος της UNESCO, σε σχετική ερώτηση της «R».
Η διαχείριση
Οπως τονίζεται στην απάντηση προς την «R», η UNESCO παρακολουθεί στενά την κατάσταση και έχει λάβει υπ’ όψιν τα πρόσφατα δημοσιεύματα των μέσων ενημέρωσης. «Η UNESCO έχει επικοινωνήσει με τις αρμόδιες Αρχές για να λάβει λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με τις εργασίες που βρίσκονται σε εξέλιξη, σύμφωνα με τις διαδικασίες που ορίζονται από τη Σύμβαση για την Παγκόσμια Κληρονομιά, οι οποίες διασφαλίζουν ότι τυχόν εργασίες συντήρησης σε μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς δεν επηρεάζουν τα χαρακτηριστικά που δικαιολογούν την εγγραφή τους στον σχετικό κατάλογο».
Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Οργανισμός αντιδρά απέναντι στην πολιτική της Τουρκίας σε ό,τι αφορά την προστασία και τη διαχείριση του ιστορικού μνημείου. Η εκπρόσωπος του Οργανισμού ξεκαθαρίζει ότι «από τη μετατροπή της σε τζαμί το 2020, η UNESCO παρακολουθεί στενά τις εξελίξεις στην Αγιά Σοφιά και προτρέπει τις τουρκικές Αρχές να διαχειριστούν το μνημείο με πιο συνεκτικό και συμμετοχικό τρόπο, και θα συνεχίσει να το πράττει».
Τι λένε οι Τούρκοι
Από την πλευρά τους, τα μέλη του επιστημονικού συμβουλίου που επιβλέπουν τα έργα στην Αγιά Σοφιά, μετά τις σφοδρές αντιδράσεις που ξέσπασαν για την επιβάρυνση του μνημείου, χαρακτηρίζουν τη χρήση γερανών για την αποκατάσταση του τρούλου ως τη «μόνη τεχνικά εφικτή και ασφαλή λύση».
Σε πρόσφατες δηλώσεις τους στην εφημερίδα «Hurriyet», οι αρμόδιοι υποστηρίζουν ότι «αντίστοιχες μέθοδοι έχουν χρησιμοποιηθεί σε μεγάλα μνημεία του εξωτερικού, όπως στην Παναγία των Παρισίων» και δηλώνουν πως «η σκληρή κριτική οφείλεται και στην πολιτική πόλωση, ενώ η πολυπλοκότητα των εργασιών καθιστά δύσκολη την πλήρη κατανόησή τους από το ευρύ κοινό».
«Ο τρούλος χρειάζεται μια χαλύβδινη κατασκευή τόσο από κάτω όσο και από πάνω. Και αυτό θα το κάνουμε χωρίς να κλείσουμε το μνημείο στη λατρεία και στην επίσκεψη. Δεν υπάρχει μηχάνημα στον κόσμο που να μπορεί να σηκώσει το βάρος του χάλυβα που χρησιμοποιείται γι’ αυτές τις κολόνες, πέρα από έναν γερανό», δηλώνει στην τουρκική εφημερίδα το μέλος του συμβουλίου, ο αναπληρωτής καθηγητής Μεχμέτ Σελίμ Οκτέν. Μάλιστα, τα μέλη του συμβουλίου ξεκαθαρίζουν ότι όλες οι αποφάσεις ελήφθησαν έπειτα από πολλές συνεδριάσεις, τεχνικές αναλύσεις, προσομοιώσεις, σεισμικές και γεωλογικές δοκιμές, ενώ έγιναν και έλεγχοι του υπεδάφους και δηλώνουν ότι η UNESCO «δεν απαγορεύει συγκεκριμένα εργαλεία, αλλά απαιτεί μόνο επεμβάσεις που δεν προκαλούν βλάβη».
Eπιστήμονες
Ωστόσο, άλλοι επιστήμονες, σε Τουρκία και Ελλάδα, εκφράζουν την ανησυχία τους ότι το βάρος και οι δονήσεις που προκαλούν οχήματα τέτοιου μεγέθους αποτελούν σοβαρό κίνδυνο για τη δομή του δαπέδου και τα κατώτερα στρώματα του ιστορικού μνημείου, υπενθυμίζοντας ότι οι υπηρεσίες της UNESCO θεωρούν σαφώς απαράδεκτη την είσοδο βαρέων μηχανημάτων σε μνημειακά κτίρια.
Μιλώντας στην «R», o Ευθύμιος Λέκκας, καθηγητής Δυναμικής Τεκτονικής και Εφαρμοσμένης Γεωλογίας στο ΕΚΠΑ, αναφέρει ότι «η αυτοψία της UNESCO κρίνεται, αυτή τη στιγμή, σκόπιμη διότι πρόκειται για έναν Οργανισμό που κρατά τις προδιαγραφές και δεν λειτουργεί με σκοπιμότητες. Εχει το απαραίτητο επιστημονικό και τεχνικό προσωπικό για να μπορέσει να αξιολογήσει όλα τα δεδομένα. Οπότε μια αυτοψία της UNESCO μπορεί να δώσει απαντήσεις».
Σύμφωνα με τον Ευθ. Λέκκα, τα μεγάλα μηχανήματα μπορούν να προκαλέσουν κάποιες επιβαρύνσεις στον δομημένο ιστό του μνημείου. «Η επιβάρυνση στο δάπεδο του ναού είναι εξετάσιμη, καθώς υπάρχουν υπόγειοι χώροι. Το όλο θέμα θέλει μια πολύ καλή και τεκμηριωμένη προσέγγιση, η οποία δεν ξέρω αν έχει γίνει. Πάντως, θα μπορούσαν να επιλεγούν από τους Τούρκους ειδικούς άλλες λύσεις, όπως ικριώματα τα οποία έχουν πολύ μικρό βάρος και τα οποία διαχέουν τις τάσεις σε όλο τον χώρο του ναού. Μια τέτοια λύση θα ήταν σκόπιμη. Ωστόσο, απαιτεί πολλά χρήματα και πιο πολύ κόπο για όσους ασχοληθούν με το έργο», σχολιάζει.
Από την πλευρά του, ο Δρ. Βασίλης Μπαρδάκης, πρόεδρος του Συλλόγου Πολιτικών Μηχανικών, τονίζει στην «R»: «Ο ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας, το κορυφαίο μνημείο της χριστιανοσύνης, είναι το λαμπρότερο παράδειγμα του ρυθμού της τρουλαίας βασιλικής. Η εισαγωγή βαρέων οχημάτων στο εσωτερικό αντιτίθεται στις επιστημονικές αρχές συντήρησης και αυξάνει τη διακινδύνευση του μνημείου. Το 2025 υπάρχουν ποικίλοι τρόποι να μεταφέρεις ικριώματα, ενώ υπάρχουν και εξαιρετικά ελαφρά στοιχεία ικριωμάτων πολύ μεγάλης αντοχής. Οι δοκιμές αντοχής που αναφέρουν οι Τούρκοι ειδικοί είναι στιγμιαίες».
Σύμφωνα με τον Β. Μπαρδάκη, η ενημέρωση προς την UNESCO και η στενή παρακολούθηση από διεθνή ομάδα εμπειρογνωμόνων είναι αυτονόητες σε ανάλογες διαδικασίες. «Μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις ευρωπαϊκών μνημείων, οι συνάδελφοι βλέπουν τη δημοσιότητα σαν ευκαιρία να αναδείξουν τα έργα συντήρησης και να μοιραστούν τις αναστρέψιμες τεχνικές, τις τεχνολογίες αιχμής, τα σύγχρονα υλικά κ.λπ. με την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα. Πρέπει να εφαρμόζονται οι διεθνείς πρακτικές, να παρακολουθούνται οι διαδικασίες, να επιδιώκεται η δημοσιότητα και να μην απαιτούνται καμουφλάζ», καταλήγει.
Χρονικό εργασιών
Η Αγιά Σοφιά, τα τελευταία σχεδόν 100 χρόνια, έχει δεχθεί πολυάριθμες και εκτεταμένες εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης, με τις πιο σημαντικές και εντατικές να λαμβάνουν χώρα αυτή την περίοδο, με κύριο στόχο τη σεισμική της θωράκιση.
Το 1932, ξεκίνησε μια σημαντική περίοδος αποκαταστάσεων και αρχαιολογικών ερευνών που εντάθηκε μετά το 1935, όταν με απόφαση του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ η Αγιά Σοφιά μετατράπηκε σε μουσείο. Επίκεντρο αυτών των εργασιών ήταν η αποκάλυψη και η συντήρηση των βυζαντινών ψηφιδωτών. Το βασικότερο έργο αυτής της περιόδου ήταν η συστηματική αφαίρεση του σοβά και των άλλων υλικών που είχαν τοποθετηθεί και καλύψει τα ψηφιδωτά κατά την οθωμανική περίοδο. Οι εργασίες διήρκεσαν περίπου 18 χρόνια και ολοκληρώθηκαν το 1950.
Επικεφαλής του έργου ήταν ο Αμερικανός αρχαιολόγος Τόμας Γουίτμορ, ιδρυτής του Βυζαντινού Ινστιτούτου της Αμερικής. Κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκαλύφθηκαν και συντηρήθηκαν με μεγάλη λεπτομέρεια πολλά από τα σημαντικότερα ψηφιδωτά, όπως η Παναγία με το Βρέφος στην αψίδα και διάφορες αυτοκρατορικές παραστάσεις.
Τα ψηφιδωτά
Παράλληλα με τα ψηφιδωτά, το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο πραγματοποίησε έρευνες μέσα και γύρω από το κτίριο. Στόχος ήταν να βρεθούν στοιχεία από τις προηγούμενες εκκλησίες που υπήρχαν στο ίδιο σημείο, φέρνοντας στο φως αρχιτεκτονικά κομμάτια και τμήματα θεμελίων. Εγιναν επίσης εργασίες συντήρησης και ενίσχυσης της δομής του κτιρίου, αντικατάστασης χαλιών και αποκατάστασης διακοσμητικών στοιχείων, ώστε το κτίριο να λειτουργήσει ως επισκέψιμος χώρος.
Την περίοδο από το 1950 έως το 2020, οι εργασίες στην Αγιά Σοφιά επικεντρώθηκαν στη συντήρηση, στη μελέτη και στη διατήρηση του μνημείου. Οι εργασίες του Βυζαντινού Ινστιτούτου της Αμερικής συνεχίστηκαν και μετά το 1950. Αποκαλύφθηκαν και συντηρήθηκαν πολλά ακόμη ψηφιδωτά, ιδιαίτερα αυτά στην άνω γαλαρία, όπως η Δέηση και οι αυτοκρατορικές παραστάσεις. Αυτά τα έργα ολοκληρώθηκαν σταδιακά, κάνοντας τα ψηφιδωτά προσβάσιμα στο κοινό.
Επίσης, την περίοδο αυτή πραγματοποιήθηκαν μελέτες και περιοδικές εργασίες για την ενίσχυση της στατικότητας, αντικαθιστώντας, σε ορισμένες περιπτώσεις, παλαιότερες επισκευές. Για παράδειγμα, υπήρξαν αναφορές ότι στις εξωτερικές προσόψεις χρησιμοποιήθηκε σκυρόδεμα (τσιμέντο) τη δεκαετία του 1950, υλικό που μεταγενέστερα αναγνωρίστηκε ως επιβλαβές για την αρχική βυζαντινή πλινθοδομή.
Παράλληλα, οι έρευνες στον περιβάλλοντα χώρο και κάτω από το δάπεδο έφεραν στο φως λείψανα από τις προηγούμενες εκκλησίες. Επίσης πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης στις περίτεχνες μαρμάρινες επικαλύψεις και στο δάπεδο, συμπεριλαμβανομένου του τμήματος όπου γινόταν η στέψη των αυτοκρατόρων.
Το 1985 το μνημείο εντάχθηκε στον κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Η ανακήρυξη έγινε ως τμήμα μιας ευρύτερης οντότητας μνημείων, με την ονομασία «Ιστορικές περιοχές της Κωνσταντινούπολης», η οποία περιλαμβάνει και άλλα σημαντικά ιστορικά κτίρια και τοποθεσίες της πόλης. Η ένταξη στον κατάλογο της UNESCO ενίσχυσε τη διεθνή αναγνώριση και τις νομικές δεσμεύσεις της Τουρκίας για τη διατήρηση του μνημείου ως μουσείου, ιδιότητα που διατηρούσε τότε.
Σεισμική θωράκιση
Από το 2020, όταν η Αγιά Σοφιά λειτούργησε ξανά ως τζαμί, οι εργασίες συντήρησης εντατικοποιήθηκαν, εστιάζοντας πρωτίστως στη σεισμική θωράκιση και στη δομική ενίσχυση του μνημείου, ειδικά μετά τους καταστροφικούς σεισμούς του 2023 στην Τουρκία που δημιούργησαν ανησυχίες για την αντοχή του μνημείου. Λόγω του υψηλού κινδύνου μεγάλου σεισμού στην Κωνσταντινούπολη, οι τρέχουσες εργασίες θεωρούνται οι πιο εκτεταμένες στην ιστορία του μνημείου. Οι προσπάθειες επικεντρώνονται στην ενίσχυση του κύριου τρούλου, των ημιτρούλων και των τεσσάρων κύριων πεσσών (στηριγμάτων). Οι εργασίες διεξάγονται με το μνημείο να παραμένει ανοιχτό τόσο για τους πιστούς όσο και για τους επισκέπτες (στον επάνω όροφο με εισιτήριο από το 2024), κάτι που καθιστά το έργο πιο περίπλοκο.
