Μετά την αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων από την Ελλάδα, δημιουργήθηκε ένα κενό εξουσίας που προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και οι δημοκρατικές δυνάμεις, με τους πρώτους να διαθέτουν ισχυρό στρατιωτικό σκέλος.
Ο Γεώργιος Παπανδρέου σχημάτισε κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, αλλά η απόφαση για αποστράτευση του ΕΛΑΣ προκάλεσε ένταση. Το ΚΚΕ οργάνωσε μαζικό συλλαλητήριο που κατέληξε σε αιματηρή σύγκρουση με τις δυνάμεις ασφαλείας.
Οι μάχες στην Αθήνα κλιμακώθηκαν, με τον ΕΛΑΣ να ελέγχει μεγάλο μέρος της πόλης. Η παρέμβαση του Τσόρτσιλ οδήγησε στον διορισμό του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού ως Αντιβασιλέα, ενώ ο Παπανδρέου παραιτήθηκε.
Ο ΕΛΑΣ τελικά αποχώρησε από την Αθήνα και η σύγκρουση έληξε με τη Συμφωνία της Βάρκιζας, αν και ο Εμφύλιος που ακολούθησε ήταν ακόμη πιο αιματηρός.
Πιο αναλυτικά
Μετά την αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων, στην Ελλάδα δημιουργήθηκε ένα «κενό» εξουσίας, που έσπευσαν να το γεμίσουν το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αλλά και οι δημοκρατικές δυνάμεις.
Οι πρώτοι είχαν ισχυρό στρατιωτικό σκέλος, σε αντίθεση με τις δημοκρατικές δυνάμεις που στηρίζονταν περισσότερο στους Βρετανούς συμμάχους. Η επιρροή του ΚΚΕ στον κόσμο είχε αυξηθεί λόγω των αντιστασιακών κατορθωμάτων την περίοδο της κατοχής.
Ο Γεώργιος Παπανδρέου επέστρεψε στην Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου και σχημάτισε κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, όπου συμμετείχαν και 6 υπουργοί που προέρχονταν από το ΕΑΜ. Στις 5 Νοεμβρίου, ο Παπανδρέου ανακοίνωσε ότι σε συνεννόηση με τις βρετανικές δυνάμεις, ο ΕΛΑΣ και ο ΕΔΕΣ θα αποστρατεύονταν μέχρι τις 10 Δεκεμβρίου.
Στο ΚΚΕ δεν άρεσε αυτή η απόφαση. Η αποστράτευση θα του έπαιρνε το μόνο ισχυρό χαρτί που είχε για την διεκδίκηση της εξουσίας. Ίσως έψαχνε και αφορμή. Οι υπουργοί αποσύρθηκαν από την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας και όλα οδηγούνταν σε σύγκρουση. Στις 3 Δεκεμβρίου το ΚΚΕ οργάνωσε συλλαλητήριο παρά την απαγόρευση. Σε αυτό συμμετείχαν από 100.000 έως και 500.000 άνθρωποι, σύμφωνα με κάποιες πηγές. Οι δυνάμεις ασφαλείας έπνιξαν στο αίμα την διαδήλωση, με τους νεκρούς να φτάνουν τους 30 και οι τραυματίες τους 148.
Στις 4 Δεκεμβρίου, μετά τις κηδείες των θυμάτων έγινε νέο συλλαλητήριο όπου οι συγκρούσεις γενικεύτηκαν με τον αριθμό των νεκρών να ανεβαίνει. Το ΕΑΜ ήλεγχε σχεδόν όλη την Αθήνα, εκτός από το κέντρο. Ο Γεώργιος Παπανδρέου παραιτήθηκε αλλά πείστηκε από τους Άγγλους να παραμείνει στη θέση του.
Η κυβέρνηση είχε στην διάθεσή της 10.000 μάχιμους άντρες, στους οποίους συμπεριλαμβάνονταν οι άνδρες της εμπειροπόλεμης 3ης Ορεινής Ταξιαρχίας, που είχε έλθει με δάφνες από το Ρίμινι με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Θρασύβουλο Τσακαλώτο (θείο του πρώην υπουργού Οικονομικών και στελέχους του ΣΥΡΙΖΑ Ευκλείδη Τσακαλώτου) και οι Βρετανοί.
Ο ΕΛ.ΑΣ. προσπάθησε να αφοπλίσει τις αστυνομικές υπηρεσίες. Οι μάχες ήταν σκληρές και οι Βρετανοί κατάλαβαν ότι βρίσκονταν σε δύσκολη θέση, ζητώντας ενισχύσεις. Μονάδες από το ιταλικό μέτωπο έφτασαν στην Αθήνα, για να βοηθήσουν στην «μάχη της Αθήνας». Οι κυβερνητικές δυνάμεις κέρδιζαν συνεχώς έδαφος, με τις οδομαχίες στην Ομόνοια, στου Ψυρρή και στο Μεταξουργείο να είναι σφοδρότατες.
Ο Τσόρτσιλ ήρθε στην Αθήνα ανήμερα των Χριστουγέννων, με σκοπό να λύσει το πρόβλημα με πολιτικά μέσα. Με αλλεπάλληλες συσκέψεις, στις οποίες συμμετείχε και το ΕΑΜ, ο Τσόρτσιλ έπεισε όλες τις πλευρές να ορίσει Αντιβασιλέα ο εξόριστος Βασιλιάς Γεώργιος Β’ και συγκεκριμένα τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Δαμασκηνό. Το ΚΚΕ διαφώνησε και ζήτησε δημοψήφισμα και εκλογές, συγχρόνως με την διάλυση της χωροφυλακής και την εκδίωξη των δοσίλογων. Οι όροι του απορρίφθηκαν απ’ όλους.
Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός τελικά διορίστηκε ως Αντιβασιλέας και ο Παπανδρέου παραιτήθηκε στις 30 Δεκεμβρίου. Πέντε ημέρες αργότερα ο ΕΛΑΣ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα. Στις 12 Φεβρουαρίου, τα «Δεκεμβριανά» έληξαν και τυπικά, με την «Συμφωνία της Βάρκιζας». Το ΕΑΜ ηττήθηκε και στρατιωτικά αλλά και πολιτικά. Ωστόσο ο Εμφύλιος που θα ακουλουθούσε μέχρι το 1949, θα ήταν πολύ πιο αιματηρός.
