Υπάρχει άραγε τρόπος να εξουδετερωθεί αυτή η απειλή με βιολογικά μέσα, χωρίς να πληγεί το περιβάλλον και να μην επιβαρυνθούν οι παραγωγοί; Την απάντηση επιχειρεί να δώσει το ερευνητικό πρόγραμμα REACT, το οποίο με «όπλο» του την Τεχνική Στειρωμένων Εντόμων (Sterile Insect Technique – SIT), θέτει στο στόχαστρο του ορισμένους από τους πιο επίμονους φτερωτούς εχθρούς της γεωργίας: τη Μεσογειακή Μύγα των Φρούτων (Ceratitis capitata), την ασιατική μύγα των φρούτων Bactrocera dorsalis και τη μύγα του ροδάκινου Bactrocera zonata, που απειλούν καλλιέργειες-κλειδιά σε ολόκληρη την Ευρώπη.

 Για το ερευνητικό πρόγραμμα, την τεχνική SIT, αλλά και τις πολλαπλές προεκτάσεις του REACT — από την εφαρμογή στο πεδίο, μέχρι τον ρόλο της καινοτομίας στη σύγχρονη φυτοπροστασία — μίλησαν στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων ο κύριος ερευνητής Γεωργικής Εντομολογίας στο Τμήμα Φυτοπροστασίας Πατρών, Ινστιτούτο Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών, ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, Δρ. Αντώνιος Αυγουστίνος, ο καθηγητής Εφαρμοσμένης Εντομολογίας στο Τμήμα Γεωπονίας, Φυτικής Παραγωγής & Αγροτικού Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Δρ. Νίκος Παπαδόπουλος, καθώς και ο γεωπόνος και υποψήφιος διδάκτορας, Βασίλειος Ροδοβίτης, μέλος της επιστημονικής ομάδας του Εργαστηρίου Εντομολογίας και Γεωργικής Ζωολογίας του ίδιου πανεπιστημίου.

   Εκτροφή, στείρωση και εξαπόλυση: Πώς λειτουργεί η SIT;

     «Το REACT στοχεύει να κόψει τα φτερά σε επικίνδυνους φτερωτούς εισβολείς της γεωργίας, με ένα όπλο ακριβείας: την Τεχνική Εξαπόλυσης Στειρωμένων Εντόμων (SIT)», τονίζει ο Δρ. Αυγουστίνος.

 Όπως εξηγεί, η μέθοδος SIT βασίζεται στην μαζική εκτροφή εντόμων σε ειδικά εργαστήρια. Στο πλαίσιο του προγράμματος, η παραγωγή της Μεσογειακής Μύγας των Φρούτων γίνεται στο Τμήμα Φυτοπροστασίας Πατρών του Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, με τη χρήση ενός ειδικού στελέχους, του VIENNA 8 GSS, που επιτρέπει το διαχωρισμό των φύλων – ώστε να εξαπολύονται μόνο αρσενικά άτομα.

«Τα αρσενικά έντομα στειρώνονται με ακτινοβόληση στο στάδιο της νύμφης και στη συνέχεια απελευθερώνονται στο φυσικό περιβάλλον, όπου ζευγαρώνουν με τα άγρια θηλυκά. Όμως, αυτά τα ζευγάρια δεν παράγουν απογόνους. Έτσι, χωρίς να ρίξουμε σταγόνα εντομοκτόνου, ο πληθυσμός μειώνεται φυσικά και σταθερά», εξηγεί.

   SIT: Βιώσιμη λύση χωρίς χημικά για την προστασία της ευρωπαϊκής γεωργίας

  Η SIT, σύμφωνα με τον Δρ. Αυγουστίνο, θεωρείται μια περιβαλλοντικά ασφαλής μέθοδος αντιμετώπισης επιζήμιων εντόμων, καθώς βασίζεται στην απελευθέρωση στειρωμένων αρσενικών του ίδιου είδους που ήδη υπάρχει στην περιοχή, χωρίς καμία επέμβαση στο οικοσύστημα ή επίδραση σε μη-στόχους οργανισμούς. Η μέθοδος επιτυγχάνει τη μείωση των πληθυσμών αποκλειστικά μέσω σύζευξης και επαγωγής στειρότητας, χωρίς τη χρήση χημικών.

Ο ίδιος υπογραμμίζει τη σημασία του ότι η τεχνική αυτή δοκιμάζεται πιλοτικά στην Ελλάδα, καθώς η επιτυχής εφαρμογή της μπορεί να λειτουργήσει ως πρότυπο για τη μετάβαση σε πιο βιώσιμες πρακτικές φυτοπροστασίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Προσθέτει δε, ότι παρότι η SIT είναι γνωστή ήδη από τη δεκαετία του ’50, ωστόσο για χρόνια έμεινε στο περιθώριο λόγω της επικράτησης των εντομοκτόνων.

  Όμως, όπως εξηγεί, «σήμερα η SIT επανέρχεται δυναμικά, καθώς οι στρατηγικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης δίνουν προτεραιότητα στη μείωση των χημικών παρεμβάσεων» και προσθέτει εμφατικά ότι η επιτυχία της στην Ελλάδα μπορεί να ανοίξει τον δρόμο για την ευρύτερη υιοθέτησή της στην ευρωπαϊκή γεωργία, συμβάλλοντας στην επίτευξη των στόχων της πράσινης μετάβασης και στην ενίσχυση της αγροτικής ανθεκτικότητας απέναντι στις βιολογικές απειλές.

 Βέβαια, αν και η SIT δεν αποτελεί «μαγική λύση», ωστόσο ο ίδιος εκτιμά ότι αναμένεται να ενισχυθεί θεσμικά τα επόμενα χρόνια, ιδιαίτερα για χωροκατακτητικά είδη καραντίνας. «Ο συνδυασμός της με άλλες πρακτικές ολοκληρωμένης φυτοπροστασίας μπορεί να αποτελέσει το μέλλον της βιώσιμης γεωργίας», τονίζει.

   Οι προκλήσεις στην εφαρμογή της SIT σε μεγάλη κλίμακα

  «Η SIT είναι, από τη φύση της, μια μέθοδος που αποδίδει όταν εφαρμόζεται μαζικά — κι εκεί ακριβώς βρίσκονται και οι μεγαλύτερες προκλήσεις», τονίζει ο Δρ. Αυγουστίνος και σημειώνει εμφατικά ότι «πρέπει να μπορείς να εκτρέφεις το έντομο-στόχο σε μεγάλους αριθμούς, να διασφαλίζεις ότι τα παραγόμενα αρσενικά είναι βιολογικά “δυνατά” και ανταγωνιστικά στο πεδίο, και φυσικά να τα διαχωρίζεις έγκαιρα και σωστά πριν από τη στείρωση».

Η διαδικασία ακτινοβόλησης, το κρίσιμο βήμα για τη στείρωση, απαιτεί κατά τον ίδιο ειδικό εξοπλισμό και υποδομές, αν και όπως εξηγεί ακόμη και μετά από αυτό, η πρόκληση δεν τελειώνει. «Πρέπει να μεταφερθούν με ασφάλεια στις περιοχές-στόχους και να απελευθερωθούν με τον κατάλληλο τρόπο, ανάλογα με την τοπογραφία και την έκταση: είτε από το έδαφος, είτε από αέρος — με ειδικά οχήματα ή drones», σημειώνει.

 Η μέθοδος SIT έχει αναπτυχθεί και υποστηρίζεται διεθνώς από τη Διεθνή Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (IAEA), με αυστηρά πρωτόκολλα παραγωγής, ποιοτικού ελέγχου και πιστοποίησης, τα οποία, όπως διευκρινίζει, διασφαλίζουν την αποτελεσματικότητα κάθε φάσης — από την εκτροφή και την ακτινοβόληση, έως τη μεταφορά και την τελική απελευθέρωση στο πεδίο εφαρμογής.

   Κεντρική Μακεδονία: Το πεδίο δοκιμής της καινοτόμου μεθόδου στην καρδιά της παραγωγής φρέσκων φρούτων

  Η επιλογή της Κεντρικής Μακεδονίας για τις πρώτες εφαρμογές της SIT δεν είναι τυχαία, όπως επισημαίνει ο καθηγητής Γεωργικής Εντομολογίας στο Τμήμα Γεωπονίας, Φυτικής Παραγωγής & Αγροτικού Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Δρ. Νίκος Παπαδόπουλος.

 Όπως εξηγεί, η αύξηση της θερμοκρασίας τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργήσει ευνοϊκές συνθήκες για τη εγκατάσταση και αύξηση των πληθυσμών της Μεσογειακής Μύγας στην περιοχή, η οποία πλέον εμφανίζει πρότυπο νέας εισβολής, μετακινούμενη από τις θερμότερες νότιες περιοχές της Ελλάδας προς βορρά. Ο πληθυσμός του εντόμου παρακολουθείται συστηματικά για σχεδόν έξι χρόνια από την ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, υπό τη διεύθυνση του Δρ. Παπαδόπουλου, ο οποίος και σημειώνει ότι αν δεν υπάρξει άμεση αντίδραση για την καταπολέμησή της, το κόστος παραγωγής και η απώλεια καλλιεργειών αναμένεται να αυξηθεί σημαντικά.

  Οι πιλοτικές εξαπολύσεις γίνονται σε δύο επιλεγμένες ζώνες, έκτασης περίπου 20 εκταρίων η κάθε μία, όπου απελευθερώνονται εβδομαδιαία περίπου 100.000 στείρα αρσενικά του εντόμου. Οι περιοχές αυτές επελέγησαν κατόπιν εκτενών συζητήσεων με τους τοπικούς παραγωγούς, λαμβάνοντας υπόψη τα δεδομένα της εντομολογικής επιτήρησης και την κατανομή των καλλιεργειών στην περιοχή.

 Όσον αφορά τη συλλογή δεδομένων, ο κ. Παπαδόπουλος αναφέρει ότι η ομάδα παρακολουθεί τους πληθυσμούς πριν και μετά τις εφαρμογές, με τη βοήθεια δικτύου παγίδων στην ευρύτερη περιοχή, ενώ παράλληλα γίνονται τυχαίες δειγματοληψίες καρπών για τη μέτρηση της προσβολής. «Αυτά τα στοιχεία είναι κρίσιμα για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της μεθόδου και την προσαρμογή της στις πραγματικές ανάγκες της περιοχής», εξηγεί.

   Οι πρώτες ενδείξεις επιτυχίας – και το στοίχημα του 2026

 Λέγοντας ότι η αποτελεσματικότητα της μεθόδου SIT δεν αφήνεται στην τύχη, ο Δρ. Παπαδόπουλος σημειώνει ότι αυτή θα αξιολογηθεί μέσα από δύο βασικά εργαλεία: τις παγίδες που καταγράφουν τη δραστηριότητα των πληθυσμών στην ευρύτερη περιοχή εφαρμογής, και τις δειγματοληψίες καρπών, που δείχνουν το ποσοστό προσβολής στις καλλιέργειες.

  Δεδομένου ότι το 2025 είναι η πρώτη χρονιά εφαρμογής, οι πρώτες σαφείς ενδείξεις αναμένονται σύμφωνα με τον ίδιο περίπου στα μέσα Οκτωβρίου, όταν θα έχουν ολοκληρωθεί οι περίπου 20 εβδομάδες εξαπολύσεων, οι οποίες ξεκίνησαν από τα μέσα Ιουνίου. Η ανάλυση των δεδομένων στο τέλος της φετινής καλλιεργητικής περιόδου θα δείξει σε ποιο βαθμό η μέθοδος πέτυχε τον στόχο της.

  Βέβαια, όπως διευκρινίζει, οι πιλοτικές εφαρμογές θα συνεχιστούν και το 2026, με σκοπό να επιβεβαιωθούν τα πρώτα αποτελέσματα και να διαμορφωθεί η τελική εικόνα για την αποδοτικότητα και τη βιωσιμότητα της SIT σε πραγματικές συνθήκες. «Η συνολική αξιολόγηση του προγράμματος REACT αναμένεται να ολοκληρωθεί τον Οκτώβριο του 2026», επισημαίνει.

   Τι σημαίνει η εφαρμογή της SIT για τους παραγωγούς;

 Η Μύγα της Μεσογείου προσβάλλει κρίσιμες καλλιέργειες όπως εσπεριδοειδή, ροδάκινα, βερίκοκα και σύκα, προκαλώντας μεγάλες οικονομικές απώλειες. Σήμερα, όπως εξηγεί ο γεωπόνος και υποψήφιος διδάκτορας, Βασίλειος Ροδοβίτης, μέλος της επιστημονικής ομάδας του Εργαστηρίου Εντομολογίας και Αγροτικής Ζωολογίας του πανεπιστημίου Θεσσαλίας, η καταπολέμηση βασίζεται σε συχνές και κοστοβόρες επεμβάσεις με φυτοφάρμακα, αυξάνοντας το κόστος παραγωγής και μειώνοντας την ποιότητα του προϊόντος.

  Μέσα από επιστημονικές ημερίδες, οι παραγωγοί της περιοχής έχουν ενημερωθεί για το πρόγραμμα και την SIT και όπως λέει «οι πρώτες ενδείξεις αφήνουν περιθώρια αισιοδοξίας για το μέλλον, καθώς η μέθοδος δείχνει να λειτουργεί χωρίς να επιβαρύνει το περιβάλλον».

   Η ταυτότητα του REACT

  Το REACT – Ταχεία εξάλειψη χωροκατακτητικών εντόμων γεωργικής σημασίας με εφαρμογή της Τεχνικής των Στειρωμένων Εντόμων- ακολουθεί ολιστική προσέγγιση: από την πρόληψη και ταχεία ταυτοποίηση των χωροκατακτητικών ειδών, μέχρι την προηγμένη παρακολούθηση και την ανάπτυξη κινητών, οικονομικά αποδοτικών συστημάτων παρέμβασης.

 Το έργο είναι διάρκειας 48 μηνών (Νοέμβριος 2022 – Οκτώβριος 2026), εταίροι του είναι 15 φορείς από 12 χώρες και τρεις Ηπείρους, ενώ χρηματοδοτείται με το ποσό των 6,65 εκατ. ευρώ, μέσω του Horizon Europe.