Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο παρουσιάζονται μοναδικά εκθέματα από τις αποθήκες του και συγκεκριμένα ο Κρατήρας του Άρχοντα από το Λευκαντί.

Ένας άρχοντας, μια αρχόντισσα, τέσσερα άλογα, δυο ταφικοί λάκκοι, μια πυρά κι ένα λαμπρό κτήριο του 10ου αι. π.Χ. Πώς συνδέονται με τον Κρατήρα του Άρχοντα από το Λευκαντί, ο οποίος παρουσιάζεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (21/9 και 5/10 ημέρα Κυριακή και 24/9 ημέρα Τετάρτη, ώρα 13:00), στο πλαίσιο της πετυχημένης δράσης «Αθέατο Μουσείο» που προβάλλει μοναδικά αντικείμενα από τις αποθήκες του;

Με τον πιο συναρπαστικό τρόπο, θα απαντούσαμε. Κι αυτό όχι μόνο γιατί πρόκειται για ευρήματα που άλλαξαν την προσέγγισή μας για τους «Σκοτεινούς Χρόνους», όπως ονομάζονταν ο 10ος και ο 9ος αι. π. Χ. (σήμερα προτιμούνται άλλοι όροι, όπως Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου), αλλά και επειδή το έκθεμα παρουσιάζει ο Δρ. Κώστας Πασχαλίδης, αρχαιολόγος, επιμελητής Αρχαιοτήτων στο Τμήμα Εκπαίδευσης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (ΕΑΜ). Ο χάλκινος κρατήρας, από τα μεγαλύτερα αγγεία του αρχαίου κόσμου, που κατασκευάστηκε στην Κύπρο γύρω στο 1100 π.Χ., χρησίμευσε για τελευταία φορά ως τεφροδόχο αγγείο σε μια από τις σημαντικότερες ταφές της Εποχής του Σιδήρου. Ας τη γνωρίσουμε καλύτερα.

Η ανασκαφή

«Η ιστορία πηγαίνει πίσω στο 1980, όταν ζητήθηκε η άδεια από ιδιοκτήτη γης να χτίσει στη θέση Τούμπα στο Λευκαντί, περιοχή που ήταν κηρυγμένος αρχαιολογικός χώρος. Όπως συμβαίνει πάντα σε αρχαιολογικούς χώρους, η αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων έκανε δοκιμαστικές τομές στο οικόπεδο και εντόπισε μέρος ενός πολύ μεγάλου οικοδομήματος, που από τις πρώτες ενδείξεις φαινόταν ότι χρονολογείται τον 10ο αιώνα π.Χ. Όπως ήταν φυσικό για κάτι τόσο εξαιρετικό, το οικόπεδο απαλλοτριώθηκε. Την επόμενη χρονιά, το ελληνικό κράτος ενθάρρυνε τη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή, η οποία είχε ούτως ή άλλως ερευνητικό παρελθόν στο Λευκαντί, να αναλάβουν την ανασκαφή, η οποία έγινε με τη συνδιεύθυνση των Βρετανών αρχαιολόγων Hugh Sackett και Mervyn Popham και του τότε Εφόρου Αρχαιοτήτων Πέτρου Καλλιγά», ξεκινά την αφήγησή του στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Κ. Πασχαλίδης.

Η ανασκαφή των επόμενων χρόνων αποκάλυψε ένα τεράστιο οικοδόμημα, που όμοιό του δεν είχε ξαναβρεθεί. «Ήταν κάτι που δεν είχαμε ξαναδεί ποτέ. Ένα επίμηκες αψιδωτό οικοδόμημα, μήκους 47 μ. και πλάτους 13 μ., με δίρρηχτη στέγη και οξεία κορυφή, δηλαδή με μεγάλη κλίση, που προκειμένου να στηριχθεί έκανε χρήση περιστυλίου. Αυτό το γνωρίζουμε ανασκαφικά από τους λάκκους που περιτρέχουν σε κανονικά διαστήματα τις εξωτερικές πλευρές του κτηρίου και οι οποίοι δημιουργήθηκαν από τους ξύλινους κίονες που στήριζαν τη στέγη δημιουργώντας περιμετρικό πτερό. Είναι η πρώτη εμφάνιση στην ελλαδική αρχιτεκτονική του περιστυλίου, το οποίο αργότερα θα γεννήσει τον αρχαίο ελληνικό ναό», τονίζει ο αρχαιολόγος του ΕΑΜ.

Ο Άρχοντας

Οι εκπλήξεις, όμως, δεν σταματούν εδώ. Στο πιο κεντρικό από τα πολλά δωμάτια που ήταν διαιρεμένο το κτήριο βρέθηκαν δυο ταφικοί λάκκοι, ενώ σε εκτεταμένο σημείο εκτός των λάκκων σωζόταν καμένη γη, γεγονός που δημιούργησε και το πρώτο ερευνητικό ερωτηματικό: Πώς είχε τελεστεί μια τόσο μεγάλη πυρά στο εσωτερικό του οικοδομήματος;

«Ο ένας λάκκος περιλάμβανε τα κατάλοιπα από τέσσερα άλογα ηλικίας έξι ετών, σφαγμένα στην πιο δυνατή τους ηλικία, με τα σιδερένια χαλινάρια και τα χάμουρα ακόμα στη θέση τους. Είναι τα άλογα του νεκρού, όπως καταλαβαίνουμε. Στον άλλο λάκκο είναι η κύρια ταφή, δηλαδή τα καμένα κατάλοιπα ενός άντρα, που τον ονομάζουμε άρχοντα συμβατικά αλλά και ουσιαστικά, ο οποίος κάηκε σε ανοιχτή πυρά, που όπως όλα δείχνουν συντελέστηκε μέσα στο δωμάτιο», σημειώνει ο συνομιλητής του ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Τα καμένα οστά του άντρα, ηλικίας 35 με 45 ετών, βρέθηκαν μέσα στον Κρατήρα, ο οποίος εντοπίστηκε κατακερματισμένος για να συντηρηθεί υποδειγματικά από τους ειδικούς του ΕΑΜ. Το αγγείο, όπως συνέβη και με το ύφασμα από το Λευκαντί που παρουσιάστηκε πριν από λίγα χρόνια στο Αθέατο Μουσείο, θα λάβει τη θέση που του αξίζει στην «Αρέθουσα», το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Χαλκίδας, το στολίδι της πόλης που εγκαινιάστηκε το 2021. «Πρόκειται για ένα τεράστιο χάλκινο αγγείο, αμφορέας για τους κλασικούς συναδέλφους, κρατήρας για εμάς τους προϊστορικούς. Και έχουμε λόγο να το λέμε έτσι, γιατί αυτό το αγγείο δεν είναι της εποχής της ταφής, είναι 200 χρόνια παλαιότερο. Είναι δηλαδή κειμήλιο, αντικείμενο κύρους, το οποίο θα στερηθούν οι επόμενες γενιές, οι διάδοχοι. Υπάρχει πάντα αυτός ο παράγοντας. Ένας πλούσιος τάφος δεν είναι μόνο δώρα, είναι και αντικείμενα που δεν θα κληρονομηθούν. Είναι μια ωραία συζήτηση αυτή, αλλά όχι της παρούσης», εξηγεί ο Κ. Πασχαλίδης. Ευτυχώς, όμως, της παρούσης είναι όσα μας αφηγείται ο ίδιος στη συνέχεια.

Η Αρχόντισσα

Η ταφή του άντρα περιλάμβανε, εκτός του Κρατήρα, σιδερένιο ξίφος και ακόντιο, μαχαίρι και ακόνι. «Ετοιμόμαχος, δηλαδή. Τα όπλα και τα κυνηγητικά εργαλεία είναι σύμβολα των ανδρών με κύρος ήδη από τη Μυκηναϊκή εποχή. Αυτό δεν ήταν καθόλου έκπληξη. Η έκπληξη ήταν ότι στον ίδιο λάκκο, δίπλα του, ήταν θαμμένη μια γυναίκα, πλούσια κτερισμένη, με πολύτιμα κοσμήματα, η οποία δεν είχε καεί, αλλά είχε ενταφιαστεί ολόκληρη, ύπτια, με τη θέση των ποδιών και των χεριών χιαστί -η ερμηνεία των ανασκαφέων στη δημοσίευσή τους ήταν επειδή είχε δεμένα τα άνω και κάτω άκρα. Έμοιαζε δηλαδή ότι η γυναίκα είχε ακινητοποιηθεί», πληροφορεί ο Κ. Πασχαλίδης.

Το ίδιο υπονοεί, με μεγαλύτερη σαφήνεια, ένα άλλο εύρημα, ίσως το πιο «σκληρό» από όλα: Ένα μακρύ δρεπανοειδές μαχαίρι, σιδερένιο με οστέινη λαβή, βρισκόταν δίπλα στον λαιμό της, την ίδια στιγμή που το κρανίο της ήταν λίγο μετατοπισμένο από τη θέση του. «Σαν το μαχαίρι να τοποθετήθηκε εκεί που είχε χρησιμοποιηθεί για τελευταία φορά. Για να της κόψει τον λαιμό. Αυτή είναι και η κυρίαρχη ερμηνεία, ότι πρόκειται για τη σφαγή μιας γυναίκας, η οποία προσφέρθηκε με όλους τους συμβολισμούς της πρώτης της τάξης γυναίκας του τόπου, της αρχόντισσας. Βεβαίως υπάρχουν αντιρρήσεις σε αυτή την ανάγνωση, οι οποίες όμως δεν μπορούν εύκολα να εξηγήσουν το γεγονός της διπλής ταφής. Γιατί οι ταυτόχρονοι θάνατοι ενηλίκων στην αρχαιότητα είναι πολύ σπάνιοι σε σχέση με την εποχή μας, που είναι καθημερινοί. Έχουμε, όμως, παρατηρήσει ήδη από τους Μυκηναϊκούς χρόνους κάτι ύποπτο, που χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση.

Για παράδειγμα, στον κύριο λάκκο του θολωτού τάφου των Δενδρών Μιδέας στην Αργολίδα, που χρονολογείται στις αρχές του 14ου αι.π.Χ., έχει θαφτεί ταυτόχρονα αυτός που ο ανασκαφέας Άξελ Πέρσον ονομάζει βασιλιά και η γυναίκα που ο ίδιος ονομάζει βασίλισσα. Επίσης, γνωρίζουμε ότι στην Αχαΐα του 12ου και των αρχών του 11ου αι. π.Χ. έχουμε μια περίεργη επανάληψη διπλών ταφών. Είναι τουλάχιστον τέσσερις τέτοιες διαπιστωμένες περιπτώσεις ανδρών της ελίτ, οι οποίοι έχουν την εναπόθεση μιας γυναίκας δίπλα τους, που σημαίνει και τον ταυτόχρονο θάνατό τους. Επίσης γνωρίζουμε ότι στο νεκροταφείο της Ορθής Πέτρας, που έχει ανασκάψει ο καθ. Ν. Σταμπολίδης, υπάρχει η περίφημη περίπτωση των “αντιποίνων” όπως ονομάστηκε, δηλαδή της ταφής ενός ζεύγους, από τα τέλη του 8ου αι. π.Χ., δηλαδή δυο αιώνες μετά από το Πρωτογεωμετρικό Λευκαντί: Έχουν καεί στην πυρά ταυτόχρονα ο πολεμιστής και η γυναίκα -που της αποδίδουμε τον όρο της συντρόφου-, ενώ στην άκρη της πυράς έχει αποκεφαλιστεί ένας άνδρας χωρίς να καεί, πιθανόν προσφορά αιχμαλώτου ή άλλου.

Ο Κρατήρας του Άρχοντα ανοίγει σαν Κουτί της Πανδώρας όλες αυτές τις περιπτώσεις των ταυτόχρονων ταφών ανδρών της ελίτ με γυναίκες, κάτι που μπορεί κανείς να δει σποραδικά να συμβαίνει στους επόμενους αιώνες και να φτάνει μέχρι και στον τάφο του Φιλίππου Β’ στις Αιγές. Μέσα στη χρυσή λάρνακα που βρίσκεται στη μεγάλη μαρμάρινη σαρκοφάγο του προθαλάμου εντοπίστηκαν τα καμένα οστά μιας γυναίκας λίγο πριν τα 30 της. Δεν έχει σχολιαστεί επαρκώς τι γυρεύει μια καμένη γυναίκα στον προθάλαμο του τάφου όπου βρίσκεται ο καμένος άρχοντας, εν προκειμένω ο βασιλιάς που ταυτίζουμε με τον Φίλιππο Β’», τονίζει ο συνομιλητής μας.

Το οικοδόμημα

Τα αρχαιολογικά δεδομένα, όμως, κάνουν ακόμα πιο σύνθετα τα πράγματα και για τη χρήση του κτηρίου. Η στρωματογραφία της ανασκαφής απέδειξε ότι το τεράστιο οικοδόμημα, στο κεντρικό δωμάτιο του οποίου βρέθηκαν οι λάκκοι και η πυρά, κατεδαφίστηκε πάνω στην ταφή. «Ήταν ένα κτήριο σχετικά καινούργιο. Ή εντελώς καινούργιο. Δεν είχε προλάβει να φθαρεί ούτε να λερωθούν τα δάπεδα. Επίσης, επειδή δεν βρέθηκαν πολλά χρηστικά αντικείμενα εντός του, δεν γνωρίζουμε την ακριβή χρήση του. Προοριζόταν για κατοικία του άρχοντα; Είχε και δημόσιο χαρακτήρα προκειμένου να γίνονται κάποιου είδους συγκεντρώσεις; Είναι δύσκολο να καταλάβουμε, ακριβώς επειδή είναι πενιχρά τα κατάλοιπα της χρήσης του. Είναι σαν καινούργιο. Αυτό το κτήριο, λοιπόν, κατεδαφίστηκε πάνω στους δυο ταφικούς λάκκους και μετά συσσωρεύτηκε χώμα, προφανώς με κοινοτικό, συλλογικό κόπο.

Χιλιάδες κυβικά μέτρα χώμα χρησιμοποιήθηκαν και έφτιαξαν έναν τεχνητό τύμβο ύψους τεσσάρων μέτρων πάνω από το οικοδόμημα. Ο τύμβος, διαμέτρου τουλάχιστον 20 μέτρων, κάλυψε το κατεδαφισθέν κτήριο και στην πλευρά που κάποτε ήταν η είσοδός του, πρέπει να τοποθετήθηκε ένας μεγάλος χάλκινος τρίποδας, γιατί σώθηκαν τα ίχνη από την έδρασή του. Δημιουργήθηκε δηλαδή ένα μνημείο. Ή ένα ιερό, θα μπορούσαμε να πούμε, αν οι αρχαιολόγοι δεν ήμασταν λίγο δύσκολοι. Ιερό σημαίνει ότι ανακαλύπτεις ίχνη από τη μακρά χρήση του, βρίσκεις δηλαδή αναθήματα που χρησιμοποιήθηκαν για πολύ καιρό μετά, κάτι που εν προκειμένω δεν εντοπίστηκε. Παρόλα αυτά ξέρουμε ότι το σήμα του τύμβου, ο τρίποδας, σηματοδοτούσε την είσοδο στα ανατολικά, στην ίδια πλευρά που αναπτύχθηκε μετά την ταφή και την κατεδάφιση ένα μικρό νεκροταφείο της ελίτ του αρχαίου Λευκαντιού. Σαν να πρόκειται για τον χώρο όπου θάβονταν οι απόγονοι αυτών των αρχόντων ή οι διάδοχοί τους», σημειώνει ο αρχαιολόγος.

Άρα, η μεγάλη πυρά στο εσωτερικό του οικοδομήματος έγινε μετά την κατεδάφισή του; «Δεν είναι εύκολο να απαντηθεί», απαντά. «Το μεγάλο θέμα, στο οποίο δεν συμφωνούν οι Βρετανοί αρχαιολόγοι με τον Έλληνα συνδιευθυντή της ανασκαφής στη δημοσίευσή τους, είναι αν το κτήριο προϋπήρχε. Ήταν η κατοικία του άρχοντα όπου έγινε η ταφή και η πυρά και μετά κατεδαφίστηκε; Μήπως έφτιαξαν πάνω από τους δύο λάκκους ένα κτήριο, στο οποίο έβαλαν λίγα πράγματα μέσα και μετά από λίγο το κατεδάφισαν προκειμένου να γίνει ο τύμβος και η αναφορά σε αυτό το παρελθόν; Δεν είναι εύκολες οι απαντήσεις. Γι’ αυτό οι αρχαιολόγοι επιλέγουμε συνήθως την πιο λελογισμένη εκδοχή. Έτσι, λέμε πως υπήρχε ένα κτήριο, ίσως έκαναν και την πυρά μέσα σε αυτό αφού άνοιξαν λίγο την οροφή για να φεύγει ο καπνός και μετά το κατεδάφισαν. Όλα τα άλλα είναι στη σφαίρα μιας πιο μαξιμαλιστικής υπόθεσης», σημειώνει ο συνομιλητής μας, ο οποίος ταυτόχρονα οδηγεί την αφήγηση και σε άλλες «κατευθύνσεις». Όπως αυτές που αφορούν την τέχνη της εξουσίας, αλλά και τις μικρές αναγνώσεις ανθρώπινων ζωών, που δεν είναι πάντα κερδισμένες.

Η τέχνη της εξουσίας

«Εκτός από το αρχαιολογικό περιβάλλον αυτή την περίεργη εποχή, προκύπτει επίσης ότι οι όροι επικύρωσης της εξουσίας περνάνε οπωσδήποτε μέσα από τον πλούτο και την καταγωγή, συχνά εξωτική, όπως δείχνουν τα κτερίσματα και κυρίως τα κειμήλια. Τα παλιά αντικείμενα, όπως ο Κρατήρας ή το πολυτελές χρυσό δισκοειδές κόσμημα, πιθανότατα από την αρχαία Συρία ή τη Μεσοποταμία, που φορούσε στο στήθος η γυναίκα και χρονολογείται τον 18ο αι. π.Χ., προέρχονται από τα πέρατα του τότε γνωστού κόσμου, στα οποία μπορεί να έφτανε το κύρος της οικογένειας του άρχοντα και οι επαφές του. Είναι, δηλαδή, συμβολισμοί που γνωρίζουμε ήδη από τους τελευταίους Μυκηναϊκούς χρόνους με τους περίφημους θησαυρούς, τα εξωτικά αντικείμενα και τα κειμήλια, συμβολισμοί που κατέρχονται έως και την εποχή των ομηρικών αφηγήσεων -κειμήλια ανήκαν σε ήρωες, δίνοντας κύρος στους κατόχους τους”, διευκρινίζει ο Κ. Πασχαλίδης.

Και συνεχίζει: «Το ίδιο και την εποχή που εξετάζουμε, οι άνθρωποι της εξουσίας πρέπει να αποδείξουν ότι αξίζουν τη θέση που έχουν και ότι είναι καλύτεροι από τους άλλους. Αυτή είναι άλλωστε και η τέχνη της εξουσίας: Πρέπει με κάθε τρόπο να εκπέμπει την αριστεία, την υπεροχή και κάθε επιχείρημα που εξηγεί ‘γιατί εγώ κι όχι εσύ;’.

Ο Κρατήρας από το Λευκαντί μας δίνει τον ορισμό του κύρους και της εξουσίας, του άρχοντα της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στον ελλαδικό χώρο, ανοίγοντας τη μεγάλη συζήτηση για το μέχρι πού μπορεί να φτάσει η τελετουργία του κύρους: Προβλέπει και τη θανάτωση των απαραίτητων ζωντανών γύρω του, τέσσερα άλογα και μια γυναίκα; Και όταν αυτό συμβαίνει, είναι μια παράδοση που έρχεται από κάποια μακρινή παράδοση, επικυρώνεται από την κοινότητα ή πρόκειται για μεμονωμένο γεγονός; Πώς εντάσσεται στην ιδεολογία της εποχής; Κι εκεί κανείς μπορεί να ανατρέξει στον κόσμο του Ομήρου, που είναι γεμάτος από τέτοιες αφηγήσεις.

Η Πολυξένη σφαγιάζεται στον τάφο του Αχιλλέα από τον γιο του, τον Νεοπτόλεμο, με ιδέα που έχει ο Οδυσσέας, γιατί πρέπει ο νεκρός να πάρει μαζί και την ‘αγαπημένη του’ … Σε κάθε εποχή υπάρχουν άνθρωποι που επιτέλεσαν έναν ρόλο μέχρι τέλους -ίσως και της ίδιας τους της ζωής. Μπορεί να παντρεύτηκαν χωρίς τη θέλησή τους ή να γεννήθηκαν με τον προορισμό να γίνουν άρχοντες και, χωρίς ποτέ να το αποδεχτούν, έπαιξαν άριστα τον ρόλο τους μέχρι το τέλος. Δηλαδή, τέτοιες ιστορίες όπως του άρχοντα και της αρχόντισσας από το Λευκαντί μπορούν να έχουν και μια μικρή ανάγνωση για τις χαμένες ζωές των ανθρώπων, όχι μόνο για τις κερδισμένες…

Με αυτή την έννοια, αν οι άνθρωποι σήμερα εύκολα καταδικάζουν ακραίες ή αποτρόπαιες ή “βάρβαρες” πρακτικές του παρελθόντος, το κάνουν γιατί κρίνουν από τα δικά τους ήθη. Θα πρέπει να κρατάμε μικρό καλάθι γιατί θα έρθει η εποχή που θα θεωρηθούν αφόρητα πολλά από τα πράγματα που κάνουμε σήμερα. Πρέπει πάντα να κρίνουμε το παρελθόν μόνον με τα κριτήρια του παρελθόντος, αλλιώς δεν κάνουμε αρχαιολογία, αλλά δικαστήριο των αιώνων», καταλήγει ο ίδιος στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Για τα πολύτιμα εκθέματα του Αθέατου Μουσείου και τις ημερομηνίες παρουσιάσεων, δείτε στο παρακάτω link: https://www.namuseum.gr/hidden_museum/o-kratiras-toy-archonta-apo-to-leykanti/

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ